خانه ملک التجار (هتل ملک التجار)
خانه ملک التجار یکی از ابنیه ساخته شده قدیمی و معروف دوره قاجاریه با حدود ۱۲۰ سال قدمت در شهر یزد بوده و در بازار پنجه علی واقع گردیده است. مؤسس این بنا ملک التجار یزد حاج علی عسگر شیرازی (متوفی به سال ۱۳۳۳ هجری شمسی) بوده‌است که وی لقب ملک التجار را از سوی پادشاه وقت، ناصر الدین شاه به دلیل عملکرد مثبتش در حوزه تجارت دریافت کرده بود. این خانه تا چهار نسل بعد از او در اختیار خانواده اش بود و در آنجا زندگی می‌کرده‌اند.[۱] ملک التجار این خانه را در سه قسمت طراحی کرد به گونه ای که یک قسمت برای مهمان‌ها با اتاقهای سه دری و پنج دری، یک قسمت را برای اعضای خانواده خویش و قسمت دیگر را برای خدمه این بنا در نظر گرفته شده‌است. قسمت‌های مختلف خانه شامل: ورودی زیبا، هشتی شش ضلعی، قسمت زمستانه، تابستانه، بهارخواب، شاه نشین، ستون‌های چوبی شگفت‌انگیز، حیاط جالب، بادگیر زیبا، حوض بزرگ، راهروهای زیرزمینی، اتاق آیینه و … می‌باشد که بر زیبایی این بنا افزوده است. نقاشی‌های این بنا به اسلوب عمارت نارنجستان شیراز و توسط یک نقاش شیرازی صورت گرفته بوده‌است.
این خانه دارای سه اتاق معروف است که اتاق منصوب به آدم و حوا در قسمت جنوب خانه ملک التجار واقع شده و به دلیل نقش بستن طرح فرش بر سقف آن دیده‌ها را به سوی خود جذب می‌کند؛ این طراحی از آن رو بوده‌است که حاجی علی عسکر شیرازی به دلیل علاقهٔ فراوانی که به فرش ایرانی داشتند از یکی از نقاشان شیرازی تقاضا کردند تا در سقف اتاق این خانه نقش فرش ایرانی را پیاده کند و وی به بهترین شکل ممکن با به کارگیری انواع رنگ‌های گیاهی، نقش فرشی زیبا را بر سقف انداخت که بعد از ۱۲۰ سال هنوز هم چشم آدمی متحیر از این هنر زیبا میشود. درب این اتاق نیز چوبی و ارسی با شیشه‌های رنگین است. در قسمت شرقی خانه اتاق دیگری است با نام اتاق آیینه که در تمامی سطوح دیوارها و سقف این اتاق از گچ و آیینه استفاده شده‌است. ارسی این اتاق که از همان ابتدای ساخت خانه در اینجا نصب شده بوده زیبایی این اتاق را دوچندان می‌کند. یکی دیگر از اتاقهای زیبای این خانه به نام یوسف و زلیخاست که استفاده از آب طلا در نقاشی این اتاق آن را متمایز ساخته است. در قسمت زیرزمین خانه ملک التجار قناتی نیز در جریان بوده اما این قنات هم متأسفانه مانند بسیاری از قنات‌های استان یزد خشک شده‌است اما برای ملموس بودن این سازه خاص مردمان کویر، به‌طور مصنوعی در قنات، آب در جریان است .
خانه کلاهدوزها (موزه آب)
ساختمان اين بنا كه در مجاورت ميدان معروف اميرچخماق يزد واقع شده، داراي ۷۲۰ مترمربع مساحت است و در سال ۱۲۶۶ هجري شمسي به دستور «سيد علي اكبر كلاهدوز» كه تجار بلند آوازه بوده، بنا شده است. روزگاري نيز دو قنات به اسامي «رحيم آباد» و «زارج» از زير اين بنا عبور مي‌كرده كه هنوز هم قنات دو هزار ساله زارچ با ۷۵ كيلومتر طول كانال، در زير حياط اين عمارت در جريان است. علاوه بر كلاهدوز و همسرشان، دختر و دو پسر و عروس‌هايشان و نيز دو خانواده از خدمتكاران سياه‌پوست نيز در اين عمارت و منزل مجاور آن سكونت داشته‌اند.
بخش‌هاي اصلي مختلف در اين بنا را مي‌توان به شرح زير معرفي كرد :
اتاق اورسي : اين اتاق به عنوان حجله خانه در هنگام ازدواج و مهمان خانه ساكنين بوده است. براي بازكردن پنجره‌هاي آن كه از پايين به بالا باز مي‌شوند و دو نفر از خدمتكاران، هر پنجره را روي شانه‌هاي خود گذاشته و به بالا مي‌كشيدند تا بتوانند چفت‌هاي آن را ببندند.
اتاق پنج دري: اين اتاق به عنوان خياط‌خانه و اتاق خدمه مورد استفاده بوده است.
اتاق دالان:اين اتاق در كنار پنج دري و محل سكونت آقاي كلاهدوز بوده و پس از فوت ايشان اتاق همسر وي بوده است .
اتاق بادگير: در سمت ديگر خانه، اتاق پنج دري ديگري قرار داشته كه قبلاً داراي بادگيري بوده و در اين اتاق، دختر بيوه كلاهدوز زندگي مي‌كرده است.
تالار: محوطه‌اي است كه سقف آن اكثراً بسيار بلند و قوسي شكل است كه در اصطلاح يزدي‌ها به آن «خنك جاي» يعني مكاني براي استراحت در ايام تابستان گفته مي‌شود.
البته هر اتاق داراي فضاي كوچكي به نام بالاخانه جهت نگهداري اشياء با ارزش و نيز يك انباري است، زيرزمين اين خانه نيز در چهار طرف حياط و قسمت زير هر اتاق منحصر به افرادي بوده است كه در فصل گرما از آن استفاده مي‌كرده‌اند. در زير اتاق اورسي اتاقي جهت نگهداري خمره‌ها، شيشه‌هاي ترشي و سركه، همچنين در زير اتاق پنج دري اتاقي مشابه آن جهت صرف نهار، شام و خواب در فصل تابستان بوده است. سرداب اين خانه هم داري حوضي كوچك و محل گذر قنات بوده كه داراي اختلاف دماي ۱۴درجه با سطح زمين در فصل تابستان است و براي ذخيره ميوه و مواد غذايي مورد استفاده بوده و پاياب اين بنا نيز محلي براي شستن ظروف و البسه بوده است. نقوش گچ‌كاري ساختمان خانه كلاهدوزها كه در نوع خود كم نظير است به نقش‌هاي گياهي مشهور است و نمايشگر گل‌ها، گياهان و حيواناتي است كه حيات‌بخش كاشي‌كاري و گچ‌بري در طبيعت خشك كوير هستند. زمينه‌ي اين گچ‌كاري‌ها نيز سيمگل كمرنگ است كه با كاهگل بسيار ظريف اجرا شده است. در پشت بام اين منزل، چاه‌خانه‌اي وجود دارد كه آب آن از دو طريق شامل چاه معروف به چهل‌گز و قنات محمدآباد قابل تأمين بوده و به وسيله چرخ چاه، دو نفر آبك‌ش، آب را به درون منبعي كه هنوز هم وجود دارد ريخته و آن را پر مي‌كردند تا به وسيله دو شير آب به مصرف اهل منزل برسد. پشت منبع نيز حوض كوچكي است كه با پرشدن آب آن از فواره‌هاي حوض حياط فوران مي‌كرده است.
همكنون در اين خانه تاريخي كه تبديل به موزه آب يزد شده، ابزارهايي مانند کلنگ های ویژه کندن کاریز، چرخ چاه، البسه مورد استفاده مقنيان، انواع شیر های برداشت آب از آب انبار ها، ظرف های سفالی و شیشه ای ویژه ترابری و نگهداری آب، یک رشته مشک سقایی و ماکت چگونگی گردش آب قنات ها و اسناد و مدارک و وقف‌نامه هاي مربط به آب و قنوات وجود دارد.
خانه رسولیان (دانشکده معماری یزد )
این بنا، در سال ۱۲۸۳ ه.ق مصادف با سال های آخر حکومت سلسله قاجار، به همت مرحوم حاج میرزا کاظم رسولیان و به دست استاد محمد حسن محمد رحیم ساخته شد. این خانه، شامل دو بخش متمایز بصورت بیرونی و اندرونی است. حیاط بیرونی، محل پذیرایی از میهمانان و برگزاری مراسم و روضه خوانی حضرت امام حسین (ع) بوده است. اتاق بزرگ ارسی با شیشه های رنگین، حوض خانه، تالار، زیرزمین و بادگیر، فضاهای اصلی قسمت بیرونی را تشکیل می دهند. حیاط اندرونی، که بخش کاملاً خصوصی خانه است، شامل اتاق های سه دری، پنج دری، ارسی، تالار، کلاه فرنگی و بادگیر است که پیرامون حیاطی بزرگ و مشجر، با حوضی وسیع در میان آن، قرار گرفته اند. این اثر، در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۷۵، با شماره ثبت ۱۸۳۰، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
خانه حاج کاظم رسولیان(حیاط معماری)، اولین خانه‌ای بود که در بافت تاریخی یزد و در سال 1369 توسط "میرزا احمد رسولیان" برای تشکیل دانشکده هنر و معماری دانشگاه یزد وقف شد و پس از آن، خیرین زیادی در اطراف این خانه اقدام به وقف کردند؛ خانه‌هایی که هر یک به نوعی به خانه رسولیان متصل یا نزدیک هستند.
این خانه قاجاری در بافت تاریخی یزد به مساحت 1500 مترمربع و اعیانی 2400 متر مربع شامل دو بخش اندرونی و بیرونی است و در حال حاضر بخشی از دانشکده معماری دانشگاه یزد است.
خانه مرتاض (دانشکده معماری یزد)
این بنا مربوط به اواخر دوره ی قاجار و بانی آن علی آقا شیرازی از تاجران به نام یزد است و بازماندگان وی بعدها لقب علایی و مرتاض گرفتند و به همین علت این بنا به خانه مرتاض شهرت یافت. خانه مرتاض یزد از دو بخش اصلی تشکیل شده است و هر بخش ، حیاطی خاص خود با ورودی ای جداگانه دارد. در عین حال، این دو بخش به شکلی ظریف به یکدیگر مرتبط اند. با گذشتن از سردر و هشتی زیبا و راهرو می توان به گوشه حیاط اصلی رسید. در مقابل، ورودی حیاط کوچک تر فقط درگاه و راهروی کوتاه دارد که آن نیز به ایوانچه ای واقع در گوشه جبهه جنوبی ختم می گردد. تفاوت ورودی مفصل حیاط بزرگ با ورودی ساده حیاط کوچک، چنان که تفاوت اهمیت دو حیاط را می رسند، نشان دهنده استقلال آنها از یکدیگر است. ارتباط دو حیاط را راهروی برقرار می کند که با چند پیچ، از گوشه شرقی حیاط کوچک تا گوشه جنوبی حیاط اصلی امتداد یافته است.
حیاط بزرگ حیاط مفصل تر و پرکارتر مجموعه است و مهمترین عنصر آن ایوانی است که با بادگیر خود بیش از دیگر عناصر حیاط جلوه گری می کند . بلندی ایوان نسبت به جبهه های اطراف حیاط نیز این صفت را شدت می بخشند. در مقابل، حیاط خانه با نماهای پرکار و تزیینات زیبا و پنجره ها و ارسی های چوبی و آب نما و سبزه رقیب مهم ایوان است. رقیبی که در عین رقابت، حریف را می نوازد و ارج می نهد و کامل می کند. خانه مرتاض در سالهای اخیر توسط دکتر حاجب مرتاض و دکتر هدی مرتاض به دانشکده معماری دانشگاه یزد اهدا گردیده است .
خانه عرب زاده (موزه سکه و مردم شناسی حیدرزاده)
خانه عرب زاده یزد یا خانه علیرضا عرب در شهر یزد، محله فهادان، گذر یوزداران، رو به روی مجموعه حسینیان قرار دارد این خانه هم اکنون به موزه سکه و مردم شناسی حیدرزاده یزد اختصاص داده شده است. قدمت خانه عرب زاده یزد به حدود 120 سال می رسد و بانی آن آقای حاج محمدحسن عرب بوده و بعدها به نام شوهر یکی از نوادگانش، علیرضا عرب، معروف شده است. در این خانه نیز، بر اساس الگوهای معماری درونگرا ، فضاهای گوناگون مشتاقانه به دور حیاط حلقه زده اند و به آن نظر می کنند . حلقه ای که بخش اصلی خانه را تشکیل می دهد. بخش فرعی خانه، که اصطبل و حیاط در آن است، در همان ابتدای هشتی با دری از مابقی خانه جدا می شود . سردر و هشتی و راهرو نیز، همانند اغلب خانه های شهر، ورود به حیاط، کانون اصلی خانه را به داستانی بدل می کنند که آغاز و پایان روشن و مشخصی دارد؛ اما در این خانه، به دستگاه ورودی، فضایی دیگر اضافه شده است: گذر در محل ورودی خانه سرپوشیده و بدین گونه، برخلاف بسیاری از خانه های شهر، گذر سرپوشیده نقطه آغاز دستگاه ورودی و چون مقدمه ای برای هشتی شده است. به عبارت دیگر، برای مراجعان به بنا، داستان ورود پیش از ورود به حریم ملکی خانه آغاز می شود یا به تعبیری دیگر، دستگاه ورودی خانه تا به درون معبر عمومی پیش رفته است. حیاط خانه مستطیل شکل و جهت آن شمال شرقی-جنوب غربی است و فضاهای اصلی خانه در سه سطح در اطراف آن واقع شده اند که سطح اصلی همان طبقه اول و همکف حیاط است. فضاهای طبقه اول رو به حیاط دارند؛ مگر فضاهای خدماتی که همگی یا در پس فضاهای مجاور حیاط اند یا در دو گوشه شمالی و غربی و دور از منظر آن. فضاهای اصلی طبقه اول در سه جانب شمال شرقی و شمال غربی و جنوب غربی حیاط قرار دارد. جبهه چهارم (جنوب شرقی)، جبهه ای کم عمق است و بخش اعظم آن به فضاهای نیم باز اختصاص یافته است. بیشتر فضاهای بسته این طبقه در جبهه شمال غربی حیاط واقع است. جبهه شمال شرقی فقط دو اتاق دارد و بالاخره جبهه جنوب شرقی و سایه گیر حیاط به ایوان، عمده ترین فضای نیم باز خانه، اختصاص یافته است؛ البته اخیرا دهانه ایوان را با پنجره ای بزرگ بسته اند. طبقه ی دوم مساحت کمی دارد و محدود به جبهه جنوب غربی حیاط است. فضاهای طبقه دوم در دو جانب ایوان رفیع و عمیق جبهه جنوب غربی قرار دارد، که دو اتاق دو پنجره، گوشوارهای ایوان را تشکیل داده است. در پس این اتاق، یک سه دری کوچک قرار دارد که یگانه راه رسیدن به آن پلکانی است که مستقیما از کنار هشتی به بام می رسد. به این ترتیب، این بخش از بام حیاطی مستقل برای این اتاق شده است. بعلاوه دو دیوار بلند این بخش از بام را تا حدی پوشانده و لذا محیطی آرام و خصوصی برای این اتاق فراهم آورده است. بادگیر خانه در انتهای ایوان اگر چه به سبب ارتفاع کم از سطح بام بر اهمیت ایوان نمی افزاید ولی بادگیری است که در عین حال که واحد به نظر می رسد ، در واقع از سه بادگیر بهم پیوسته تشکیل شده است .بخش مرکزی بادگیر، مستقیما هوای فراز خانه را به ایوان می دمد و در عین حال از طریق دریچه ای زیر بادگیر و در کف ایوان، تالار سرداب را نیز تهویه می کند. طرفین بادگیر نیز، دو مجرای باریک تر دارند که هر یک تنها تا طبقه دوم پایین رفته و به یکی از گوشوارهای ایوان راه یافته است. به این ترتیب از بادگیر مضاعفی که بر بام این خانه دیده می شود، چهار فضای مستقل بهره مند می گردند. ایوان، فضای اصلی مجاور حیاط، با آن دهانه فراخ، گویی با حیاط یکی شده است. البته سطح آن از حیاط بالاتر است و این باعث اشراف بر حیاط شده است. در ضمن ایوان کاملا مستقل است، چرا که نمی توان مستقیم به آن پا گذاشت و باید از دو راهرو دوگوش ایوان بدان وارد شد. لذا ایوان مکانی شریف و شاه نشینی رو به حیاط شده است. با بررسی سه نمای شمال غربی و شمال شرقی و جنوب شرقی، می توان گفت که به جز ایوان جنوب شرقی، نماها از تکرار عنصری ثابت پدید آمده بودند. این عنصر ثابت قابی باریک بوده که پایین آن گاه بسته و گاه باز بوده و در بالا تزیینات گچی زیبا و ظریفی داشته است. از تجمع این قابها، نماهای سه دری ها و پنج دریهای هر سه نما به وجود آمده است. همچنین با عریض تر شدن این قابها، نمای مدخلهای کفش کنها حاصل شده است. این اثر در تاریخ ۱۳۸۵/۱۲/۲۵ با شماره ثبت ۷۷۹۰ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. از این خانه همکنون به عنوان موزه سکه و مردم شناسی استفاده می گردد .
خانه گلشن ( هتل لاله یزد)
خانه گلشن یزد یا هتل لاله یزد، در محله تل، خیابان دهم فروردین، دروازه قصابها، جنب آب انبار گلشن قرار دارد. این خانه را حاج علی اکبر محله تلّی، ملقب به مروج، ساخته است و چون خانه را دراختیار دخترش، بی بی فاطمه و همسراو، حاج حسین گلشن، قرار داده، به خانه گلشن، معروف شده است.
خانه گلشن یزد صد و بیست سال قدمت دارد و به ثبت سازمان میراث فرهنگی رسیده و هم اکنون در تملک شهرداری یزد است. این خانه ی مفصل سه حیاط و فضاهای مختلف بسته و نیمه باز و دو ورودی و نیز چندین فضای باز خدماتی دارد . دو حیاط شرقی و غربی، حیاطهای بزرگ مجموعه، هر یک مرکز بخش مهمی از خانه است. این دو حیاط، با قاعده‌ای مستطیل شکل، تقریبا در جهت شمال شرق- جنوب غرب قرار گرفته اند. حیاط غربی بزرگتر از حیاط شرقی است و ورودی مفصل‌تر خانه به آن راه دارد. ورودی دوم نیز، که در ضلع جنوب غربی خانه واقع است، با راهروهایی به حیاطهای اصلی خانه وصل می شود. حیاط سوم، یعنی بخش زیباتر خانه، کوچک تر است. این حیاط در گوشه شمال شرقی حیاط بزرگتر واقع است و با مدخلی کوچک به آن باز می شود. فضاهای نیم باز به شکلی منظم و باهمان قواعد خانه سنتی بر گرداگرد حیاط‌ها نشسته اند. در حیاط بزرگتر، در میانه هر یک از جبهه های شمال غربی و جنوب شرقی، یک فضای نیم باز واقع است و در حیاط شرقی، دو ایوان قرار دارد: یکی در مرکز جبهه جنوب غربی و دیگری در میانه جبهه جنوب شرقی. در حیاط سوم نیز، سراسر جبهه جنوب شرقی و بخش اعظم جبهه شمال شرقی به ایوان‌ها اختصاص دارد. بدون احتساب زیرزمین‌ها، اغلب فضاهای خانه گلشن یزد یک طبقه است؛ جز در جبهه های جنوب غربی دو حیاط بزرگتر، که در طرفین آنها ایوانی بلند قرار دارد و در مرکز آنها، دو گوشوار در طبقه دوم. به این ترتیب، این جبهه ها رفیع تر از دیگر جبهه هاست و همین مایه تمایز جبهه پر سایه دو حیاط از دیگر جبهه ها شده است. در حیاط شرقی، انتظام فضاهای جبهه های مختلف و نیز ترکیب کلی نمای آنها دو به دو مانند هم است. دو جبهه شمال شرقی و جنوب غربی آن یک عنصر اصلی در مرکز -در یکی ایوان و در دیگری اتاقی بزرگ- و دو راهرو در طرفین دارند. در دو جبهه جنوب شرقی و شمال غربی نیز، یک فضای مرکزی و دو راهرو در طرفین آن و دو اتاق در دو سوی آنها مشاهده می شود؛ البته در یک سوی ایوان جنوب شرقی، به جای راهرو، اتاقی قرار گرفته است که پنجره ای به حیاط ندارد و به نظر می رسد با فضای مجاورش مطبخ خانه بوده باشد.
در حیاط غربی یا بزرگترین حیاط، انتظام فضایی اجزا متنوع تر است. در جبهه جنوب غربی این حیاط، ایوان بزرگ و راهروهای طرفین آن قرار دارد؛ ولی تقریبا سراسر جبهه شمال شرقی آن را پنج دری وسیعی اشغال کرده است. به این علت، نمای این دو جبهه نیز با یکدیگر تفاوت بسیار دارد؛ یعنی نمای جنوب غربی عنصر میانی کاملا متشخص و برجسته ای دارد، در حالی که نمای شمال شرقی حاصل تکرار پنجره های مشابه است. دو جبهه دیگر حیاط نیز با هم فرق دارند. در میانه جبهه جنوب شرقی، اتاقی کم عمق، چون سایبان، یافته است. در دو طرف این اتاق، راهروها قرار دارد و در دو سوی راهروها، دو اتاق دیگر. در مقابل، در میانه جبهه شمال غربی، دو سه دری در کنار هم و در پس رواقی ایوان مانند واقع اند. به این ترتیب، ایوان عنصر میانی جبهه شده است. حیاط کوچک خانه گلشن یزد در سه جبهه خود فضاهایی دارد که به بخشهای دیگر خانه نیز گشوده اند. به عبارت دیکر، هر یک از این فضاها به یکی از دو حیاط دیگرهم نظر می کند؛ اما با پنجره هایی که به سوی این حیاط دارند، گویی که با فضاهای بخشهای دیگر نیز پیوند یافته اند. این ویژگی به اتاقهای دور این حیاط کیفیت فضایی خاصی بخشیده است؛ چرا که هر یک از دو سو به دو حیاط مختلف با حال و هواهای متفاوت می نگرد. دیگر فضاهای مجموعه اغلب خدماتی است. همه آنها در پس فضاهای مجاور حیاط قرار گرفته اند و یا از سقف نور می گیرند یا از حیاطهای خدماتی،که همگی در جبهه شمال مجموعه واقع اند. فضاهای زیرزمین خانه به اندازه های گوناگون و اشکال متنوع اند و بعضا از محدوده بستر خانه نیز فراتر رفته اند. خانه گلشن همکنون با تغییر کاربری به عنوان هتل لاله یزد فعالیت می کند .
خانه صراف زاده (موزه ی آیینه و روشنایی)
موزه‌ی آیینه با نام عمارت قصرآیینه نیز مشهور است و یکی از جذاب ترین موزه های شهر یزد محسوب میشود. این موزه با زیربنای ۸۳۷ متر مربع در باغی مصفا به وسعت ۸۱۷۴ مترمربع در خیابان كاشانی یزدی، واقع شده است. ساختمان موزه کوشکی در میان باغ است. حیاط وسیع با استخری در وسط، اتاقهای گچبری و آینهکاری شده رو به استخر، راهروهای تو در تو و حوضخانه را دربرگرفته که در زمان پهلوی اول بنا شده است. قصر آیینه یزد در سال ۱۳۲۰ به دست فردی به نام صراف زاده ساخته و به عنوان یک مهمانسرای خصوصی استفاده میشد؛ او بازرگان و مالک عمده و وكیل مجلس، فرزند حاج على صراف یزدى، بود که در ۱۲۷۸ شمسی در یزد تولد یافت. اما پس از انقلاب، این عمارت که توسط بنیاد مستضعفان مصادره شده بود در سال ۱۳۷۷ تغییر کاربری داد و به موزه تبدیل شد. در مورد معماری و نمای عمارت قصرآیینه باید گفت که دکور آن تلفیقی از معماری سنتی و اروپایی است که به شکل هنرمندانهای به دست ایرانیان در هم آمیخته است. اتاق هایی رو به استخر یا نشیمن بهاری، اتاق خواب، قسمت شاه نشین و ... همچنین تزئینات اتاق شامل گچبری، نقاشی روی دیوار و آیینه کاری است. درها و پنجره‌ها چوبی و مشبک با شیشه‌های رنگی است و پنجره‌ها با لولای جداشونده به صورت ساده و رنگی ساخته شده است. این موزه محل نمایش انواع پیه‌سوز، شمع سوز، نفتسوز، كبریت و اشیای برقی باستانی است. تعداد اشیاء موزه ۱۲۴ مورد است كه می توان آنها را در شش دسته طبقه بندی کرد.
۱) اشیاء روشناییِ پیه سوز شامل نصبی، آویز، پایه دار، دستی؛ ۲) شمع سوز شامل انواع نصبی، آویز، پایه دار، دستی؛ ۳) نفت سوزها؛ ۴) گازسوزها؛ ۵) برقسوزها؛ ۶) مجموعه آیینه‌ها «تعداد اشیاء : ۱۲۴مورد». قدیمی‌ترین شیء موجود در موزه پیه سوزهای متعلق به دوران ساسانی است. همچنین آثار وقفی مرحوم سید حسین حیدری (مجموعه دار یزدی) در این موزه به نمایش گذاشته شده است. موزه ی آیینه و روشنایی یزد همچنین دربردارنده‌ی مجموعه‌های خطی، اسلحه، سکه، کتب، تمبر، قفل، دهنه ی اسب (متعلق به هزاره ی دوم قبل از میلاد) و نمونه‌هایی از برنزهای لرستان و اشیای دیگر است که در معرض دید عموم قرار گرفته است.
خانه موید علایی (بنیاد ایرانشناسی-شعبه یزد)
خانه مويد علايي يزد در سال 1245 بنا شده كه قدمتي بيش از 130 سال دارد. به گزارش بخش ايران‌شناسي خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا)، اين بنا در مساحتي در حدود 700 مترمربع در نزديكي مجموعه تاريخي اميرچقماق يزد واقع شده است كه مدخل ساختمان با در چوبي قديمي و سردري بزرگ، به يك هشتي با پوشش گنبدي مي‌رسد كه سقف هشتي با گچ كاربندي شده است. هشتي، يك ورودي به حياط بيروني دارد و يك ورودي ديگر با راه‌رويي نسبتا طولاني و كم‌عرض، به حياط اصلي ساختمان راه مي‌يابد و در ضلع غربي بيروني ساختمان، اتاقي با در چوبي خورشيدي قرار دارد و فرم ساخت آن نشان مي‌دهد كه بيروني خانه قبل از اندروني آن ساخته شده و در ضلع شرقي بيروني نيز اتاقي در دو طبقه بنا شده است. اندروني خانه شامل تالار، بادگير و زيرزمين در ضلع جنوبي، پنج‌دري در ضلع شمالي و سه اتاق سه‌دري در ضلع غربي است و طرفين تالار داراي نيم طبقه كم‌عرض و طبقه فوقاني پنج‌دري، داراي ايوان سرپوشيده بوده و در طبقه فوقاني اتاق‌هاي سه‌دري نيز، سه اتاق بنا شده است. اين بناي مربوط به دوره قاجار، محل سكونت دكتر سيد حسين علايي - فرزند آقا سيد يحيي مويد علايي - بود و هم‌اكنون نيز با عنوان بنياد ايران‌شناسي از آن استفاده مي‌شود.
خانه زرگر یزدی ( هتل مهر )
خانه زرگر یزدی مربوط به دوره قاجار است و در یزد، خیابان امام خمینی (ره)، محله دارالشفاء واقع شده و این اثر در تاریخ ۹ اردیبهشت ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۸۵۳۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است . یکی از مزیت های این خانه سنتی را مجاورت با بازارهای قدیمی و پر رونق شاهزاده فاضل ، زرگرها و بازارخان یزد و از طرفی نزدیکی این خانه با بافت قدیم و سایر اماکن تاریخی یزد ، انتظارات را برای گردشگران برآورده می سازد. ساختمان خانه تاریخی زرگر یزدی در دوره قاجاریه بنا شده و ۲۵۰ سال پیش در اختیار خانواده ای به نام زرگر یزدی بوده است که از تاجران قدیم ایرانی در صنعت طلا و جواهرات بوده اند. ساختمان این خانه از دو حیاط شامل حیاط اصلی و نارنجستان، یک بادگیر زیبا، تالار بزرگ، سرداب زیبا و فعال، هشتی، پشت بامی دیدنی و مشرف به بافت تاریخی یزد با چشم اندازی بی نظیر تشکیل شده است و هم اکنون به ثبت آثار تاریخی ایران رسیده است. ، شهر یزد ، این قطب سیاحتی و مدینه فاضله گردشگری ایران ، با قدمت بیش از ۳۰۰۰ سال که به عروس کویر مشهور است ، در قلب بافت بسیار زیبا و دلنشین سنتی خود بنایی به یاد ماندنی ، گیرا و شاهکار معماری اصیل ایرانی را چون نگینی در بر گرفته است. خانه تاریخی زرگر یزدی برای اهل هنر و علاقمندان معماری سنتی ایران نامی آشناست. خانه تاریخی زرگر یزدی در مرکز بافت سنتی شهر یزد واقع شده است و با داشتن حوض آبی زیبا ، شیشه های رنگین ، بادگیرهای بلند ، درب های چوبی ، تالار ، اتاق سه دری و پنج دری ، کفش کن ، هشتی ، کریاس ، شاه نشین ، قنات ، سرداب و نارنجستان بینندگان را با خود به خاطرات شیرین روزگاران گذشته می برد. خانه زرگر یزدی اکنون به عنوان هتل مهر فعالیت می نماید .
خانه نواب وکیل
این خانه در تملک میرزا سید محمد رضوی معروف به نواب وکیل که از دودمان نوابان یزد بوده،می باشد. خانه نواب وکیل از جمله خانه های سنتی با معماری خاصی می باشد و در محله فهادان نزدیک به آثار تاریخی منطقه واقع شده است. این خانه در تملک میرزا سید محمد رضوی معروف به نواب وکیل که از دودمان نوابان یزد بوده،می باشد. سید محمد رضوی (نواب وكیل) مرحوم میرزا سید محمد رضوی معروف به نواب وكیل، یكی از معاریف و رجال قرن گذشته و اخیر و از دودمان مشهور رضوی است. وی در سال ۱۲۳۵ شمسی به دنیا آمد. نواب از خاندانی شهره به فضل و دیانت و ادب و نجابت بود؛ از خاندان نوابان یزد. جد او میرزا عبدالحی رضوی است كه در عصر خود از اعیان عظام و اشراف كرام بود. پدر وی میرزا سید حسن است كه اولادش چهار نفر ذكور و چهار نفر اناث است. اكبر ذكور ایشان سید محمد است. زندگانی نواب، زندگانی پر ماجرایی است. وی پس از تحصیل به كشاورزی روی آورد و بعد به امور اجتماعی پرداخت. وكیل التولیه آستان قدس رضوی و سپس نماینده دوره سوم مجلس شورای ملی گردید كه در دوره نمایندگی او جنگ جهانی اول رخ داد كه در شمار مهاجران بود و سفر پرحادثه ای را طی كرد. وی همواره با رجال و دولت مردان وقت مراوده و معاشرت داشت و مصاحب آنان بود. از اینها گذشته او هنرمند بود و دارای خطی خوش بود و حسابداری ماهر و در تیراندازی استاد. اما مهمتر از همه آنكه وی مورخی دقیق بود كه حوادث آن دوره را با جزییات و با قلمی شیوا و روان بیان می كند. در مقاطعی از تاریخ حساس ایران مانند مهاجرت مجلسیان در جنگ جهانی اول، او تنها مورخ میدان سیاست است و همچنین در روزنامه نیز مطلب می نوشته است.
در حال حاضر واحدی از میراث فرهنگی یزد در این خانه مستقر می باشد.بنای مذکور از دو قسمت اندرونی و بیرونی تشکیل شده است که ورودیهای آن در دو معبر متفاوت می باشد، ضمن این که این دو قسمت در داخل با هم ارتباط دارند.همچنین دارای یک تالار به دهانه ۱۰٫۵ متر می باشد که کمتر در خانه های قدیمی تالاری با این بزرگی دهانه می توان یافت.
خانه طیبی ( هتل لب خندق )
قدمت خانه طیبی به زمان قاجار می رسد . سبک معماری، قدمت بنا و همچنین تزیینات گچبری در آن از جمله ویژگی‌های منحصر به فرد این بنای تاریخی عنوان شده است. در گذشته این بنا کاربری مسکونی داشته در حال حاضر باتوجه به تغییر کاربری بنا از خانه به هتل سنتی این مکان کاربری اقامتی – رفاهی دارد لذا با ثبت آثاری از این نوع می‌توان با اقداماتی نظیر تغییر کاربری و مرمت در حفظ و رونق و همچنین انتقال فرهنگ و هویت تاریخی به نسل های بعد موثر بود :این خانه با نهصد وپنجاه متر مربع وسعت شامل دو حیاط مرکزی، اتاق های سه دری، قسمت اعیان نشین و زیرزمین است. این خانه با ملات گل و گچ و ساروچ ساخته شده و پوشش سقف آن به صورت خنچه پوش است.
این خانه تاریخی باقی مانده از دوره قاجار است و سبک معماری، قدمت بنا و همچنین تزیینات گچبری در آن از جمله ویژگی‌های منحصر به فرد این بنای تاریخی است. گفتنی است در گذشته این بنا کاربری مسکونی داشته و در حال حاضر با توجه به تغییر کاربری بنا از خانه به هتل سنتی این مکان کاربری اقامتی – رفاهی دارد. در خانه تاریخی مشهور به طیبی در اواخر دوره قاجاریه متلق به خانواده ای به همین نام ساخته شده است. خانه طیبی در محله ای به نام لب خندق در کنار خیابان قیام و بازارهای قدیمی یزد و در تقاطع ورودی این محله و نزدیکی هتل مهر قرار دارد و نام این هتل نیز از نام این محله گرفته شده است. ساختمان خانه طیبی شامل دو حیاط اصلی و نارنجستان، یک بادگیر زیبا، تالار، هشتی، پشت بام مشرف به بافت تاریخی و متصل به بام مناطق دیگر است. به دلیل نزدیکی به میادین اصلی شهر و بازارهای سنتی یزد همچون بازار زرگرها، بازار خان، بازار پنجعلی و ... مورد توجه گردشگران تجاری و توریستی قرار می گیرد. خانه طیبی با تغییر کاربری به هتلی به نام لب خندق تبدیل شده است .
خانه لاریـها
خانه لاریها و بادگیر آن مربوط به دوره قاجار است . این اثر در تاریخ ۲۴ بهمن ۱۳۷۵ با شمارهٔ ثبت ۱۸۳۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. این خانه در سال ۱۲۸۶ قمری ساخته شده مالک آن حاج محمد ابراهیم لاری بوده‌است. سابقاً بعنوان خانقاه نعمت اللهی از آن استفاده میشد. مساحت آن حدود ۱۷۰۰متر وزیر بنائی معادل ۱۲۰۰متر مربع را داراست. درها، پنجره‌ها، ارسی‌ها و اتاقهای آئینه کاری و نقاشی شده آن یکی از نمونه‌های زیبا و عالی خانه‌های اعیانی قرن سیزدهم است. این مجموعه همجوار بناهای تاریخی چون مدرسه ضیائیه یا زندان اسکندر، بقعه سید گلسرخ و برج و با روی یزد است که جمعاً شش هزار متر مربع وسعت دارد . خانه لاریها در تملک سازمان میراث فرهنگی یزد بوده و مدتی به عنوان مرکز اسناد این اداره مورد استفاده قرار می گرفت .
خانه تهرانی ها (هتل فهادان)
این خانه را در حدود صد و پنجاه تا دویست سال پیش آقا شیخ مهدی عرب بنیان گذاشته است. خانواده او بعدها لقب تهرانی ها گرفتند و از رو این خانه به خانه تهرانی ها شهرت یافت . بنا از یک بخش اصلی و یک بخش خدماتی تشکیل شده است. بخش اصلی آن عبارت است از حیاطی مستطیل شکل که با فضاهایی بسته با ارتفاع معادل دو طبقه محصور شده است. حیاط تقریبا در امتداد شمال-جنوب قرار گرفته است و دستگاه ورودی متشکل از سردر و هشتی و دالان در گوشه شمالغربی بنا قرار دارد. بخش خدماتی واقع در جنوب خانه ورودی مجزا دارد. این بخش در پس فضاهای مجاور حیاط میانی جای گرفته و در نتیجه از بازی اصلی فضاهای مجموعه به کنار است د رانتظام فضایی بنا ، ایوان و تالار و سه دری ها که همگی فضاهای اصلی بسته و نیم باز بنا می باشند . در میانه جبهه های حیاط قرار گرفته و با آن پیوند محکمی بر قرار کرده اند در مرتبه بعد اتاقهای کوچکتر در کناره های هر جبهه از حیاط واقع اند و از منظره آن بهره میبرند فضاهای گوشه های حیاط نیز مکانهایی سر پوشیده و مستقل اند که فقط از نور سقف استفاده می کنند و از طریق راهرو ها به حیاط مرتبط می شوند. در هر جبهه از حیاط فضاهای میانی ارتفاعی به اندازه دو طبقه پیدا کرده و به همراه فضاهای طرفین خود که دو طبقه اند حصاری یک اندازه به گرد حیاط پدید آورده اند. در این میان فقط در جبهه جنوبی حیاط اندکی مرتفع تر شده و آن را از دیگر جبهه ها متمایز کرده است . آرایش نمای حیاط نیز جالب توجه است . آبنما به جای مرکز در مقابل ایوان نشسته و در عوض فضای سبز در مرکز قرار دارد . بخش دیگر فضاهای خانه سردابهایی است که در مرکز جبهه هایی شرقی و جنوبی و گوشه جنوبی جبهه غربی واقع است . سرداب شرقی با پلکان به فضایی راه دارد که نهر آب زیر زمینی در آن جاری است و سرداب جنوبی در انتها به اتاق بادگیر باز میشود. خانه تهرانی ها همکنون به هتل فهادان تبدیل شده است .
