میراث جهانــی یزد

میراث جهانی یزد

تعریف میراث جهانی یونسکو
میراث جهانی یونسکو به مجموعه مکان‌های فرهنگی یا طبیعی ثبت‌شده در سازمان جهانی یونسکو مانند جنگل، کوه، آبگیر، صحرا، بقعه، ساختمان، مجموعه یا شهر گفته می‌شود که به صورت فهرستی توسط کمیته میراث جهانی یونسکو همه ساله برگزیده شده‌اند. سایت‌هایی که در این فهرست قرار می‌گیرند بر اساس کنوانسیون حفاظت از میراث جهانی فرهنگی و طبیعی متعلق به تمام انسان‌های زمین، فارغ از نژاد، مذهب و ملیت خاص، محسوب می‌شوند و دولت‌ها موظف به حفظ و نگهداری این آثار هستند.بر پایه این کنوانسیون کشورهای عضو یونسکو، می‌توانند آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی کشور خود را نامزد ثبت به‌عنوان میراث جهانی کنند. حفاظت از این آثار پس از ثبت در عین باقی‌ماندن در حیطه حاکمیت کشور مربوط، به عهده تمام کشورهای عضو خواهد بود.این کنوانسیون از یک دیباچه و ۳۸ ماده در هشت فصل تشکیل شده‌است. تا ماه جولای سال ۲۰۱۹ میلادی، ۱۱۲۱ اثر ، شامل ۸۶۹ اثر فرهنگی، ۲۱۳ اثر طبیعی و ۳۹ اثر مشترک از ۱۶۹ کشور به ثبت رسیده است که از این تعداد، ایتالیا و چین هر دو با ۵۵ اثر، اسپانیا با ۴۸ اثر، آلمان با ۴۶ اثر، فرانسه با ۴۵ اثر، هند با ۳۸ اثر و مکزیک با ۳۵ اثر، بیشترین تعداد ثبت‌شده در میراث جهانی یونسکو داشته‌اند. در حوزه کشورهای زبان فارسی نیز ایران با داشتن ۲۴ اثر، شامل ۲۲ اثر فرهنگی و ۲ اثر طبیعی، افغانستان با ۲ اثر فرهنگی و تاجیکستان با یک اثر فرهنگی و یک اثر طبیعی حضور دارند.
 
فرآیند نامزد شدن برای ثبت در فهرست جهانی یونسکو
ابتدا کشور متقاضی بایستی فهرستی از مکان‌های مهم طبیعی و فرهنگی خود تهیه نماید. این فهرست، «فهرست احتمالی» نامیده می‌شود. در صورتی که مکانی در این فهرست نباشد نمی‌تواند بعداً نیز برای ثبت در فهرست میراث جهانی نامزد شود. سپس آن کشور می‌تواند مکان مورد نظر را از فهرست احتمالی در پروندهٔ نامزدی قرار دهد. پروندهٔ نامزدی توسط شورای بین‌المللی ابنیه و محوطه‌ها و اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت ارزیابی می‌شود. نتایج و توصیه‌های به دست آمده از این ارزیابی به کمیته میراث جهانی یونسکو تحویل می‌شود. این کمیته سالانه یک بار برای بررسی امکان‌پذیرش مکان‌های نامزد شده تشکیل می‌شود که گاهی اوقات تصمیمات نهایی را جهت کسب اطلاعات بیشتر به تعویق می‌اندازند یا به کشور درخواست دهنده ارجاع می‌دهند. ده معیار برای پذیرش یک مکان به عنوان میراث جهانی یونسکو وجود دارد که مکان مورد نظر بایستی حداقل یکی از آن‌ها را دارا باشد.
یونسکو از ابتدا به حفاظت بناهای تاریخی و موارد دیگری مثل تربیت افراد متخصص برای نگهداری و مرمت آثار تاریخی توجه نشان می‌داد. در این سازمان فهرستی از آثار جهانی که واجد شرایط و معیارهای پذیرفته شده یونسکو است وجود دارد، که در واقع پس از بررسی درخواست‌ها و مشاهدهٔ کارشناسان مربوط رأی به ثبت اثر داده می‌شود و این چنین اثر مربوط جزئی از آثار جهانی می‌شود. هنگامی که دولتی تصمیم می‌گیرد اثری را به عنوان اثر جهانی در یونسکو به ثبت برساند موظف می‌شود، حفاظت و مراقبت از اثر را عهده‌دار شود. 
 
معیارها
معیارهای فرهنگی
· نشان دهنده یک شاهکار از نبوغ و خلاقیت انسانی باشد.
· نشان دهنده تبادل ارزش‌های بشری در یک بازه زمانی در یک منطقه فرهنگی از لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری، برنامه‌ریزی شهری یا طراحی چشم‌انداز باشد.
· گواهی بی‌همتا یا دست‌کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا از میان رفته باشد.
· نمونه‌ای برجسته در معماری یا تکنولوژی که مرحلهٔ مهمی از تاریخ بشر را نشان دهد.
· نمونه برجسته‌ای از تعامل بین انسان و محیط زیست یا نماینده یک فرهنگ باشد.
· به‌طور مستقیم یا ملموس مرتبط با رویدادها یا سنت‌های زندگی، افکار و عقاید یا آثار هنری یا ادبی دارای اهمیت عالی جهانی باشد.
 
معیارهای طبیعی
· پدیدهٔ بی نظیر طبیعی با زمینه‌های استثنایی و زیباشناسی باشد.
· نمونه برجسته از مراحل و تغییرات تاریخ زمین‌شناسی باشد.
· نمونهٔ برجسته از فرایندهای زیست‌محیطی و بیولوژیکی در تکامل و توسعه زمینی، اکوسیستم‌های ساحلی و دریایی و جوامع از گیاهان و حیوان‌ها باشد.
· شامل زیستگاه‌های طبیعی مهم از نظر تنوع زیستی و حاوی گونه‌های در خطر باشد.
 
 
باغ های ایرانی
چهار عنصر اصلی در آیین زرتشت یعنی آسمان، زمین، آب و گیاهان در طراحی سبک منحصر به فرد معماری باغ های ایرانی نقشی اساسی ایفا می کنند. این عناصر به نحوی می کوشند تصویری از باغ بهشت را، که در الگوی باغ ایرانی آسمان را به زمین آورده یا به عبارتی زمین را به آسمان برده  است، القا کنند. باغ ایرانی به عنوان نمونه ی  بارز فرهنگ ایرانی در جهان دارای سه ساختار و طراحی منحصر به فرد است. نخستین ساختار آن این است که در مسیر عبور جوی آب قرار دارد. دوم اینکه در میان دیوارهای بلند محصور است و سومین ساختار مربوط به داخل این باغ است که در آن عمارت تابستانی و استخر آب قرار دارد. نه باغ ایرانی ثبت شده در یونسکو عبارتند از: 1) باغ پاسارگاد شیراز به عنوان مادر باغ های ایرانی در قرن ششم پیش از میلاد و مربوط به دوران کوروش کبیر هخامنشی 2) باغ ارم شیراز در دوره ی سلجوقیان و عمارت آن مربوط به دوران قاجار 3) باغ چهل ستون اصفهان، باغ سلطنتی، دوره ی صفوی 4) باغ فین کاشان، دوران صفوی 5) باغ ماهان کرمان مربوط به اواخر دوره ی قاجار 6) باغ اکبریه ی بیرجند، اواخر دوره ی زندیه و اوایل دوره ی قاجاریه 7) باغ دولت آباد یزد در اواخر دوره ی افشاریه 8) باغ پهلوان پور مهریز یزد، اواخر دوره ی قاجار 9) باغ عباس آباد بهشهر، مربوط به دوران صفوی.
 
 
1- باغ دولت آباد
از جمله باغ های مشهور ایرانی است که در سال 1160 ه ق و به دستور حاکم وقت یزد محمد تقی خان بافقی مشهور به خان بزرگ بنا شد .در ابتدا برای تامین آب مورد نیاز باغ دولت آباد قناتی به همین نام احداث و آب آن را از مهریز به این مکان منتقل کردند . این پردیس زیبا که محل اقامت محمدتقی خان و دستگاه حکومتی او بود ، از قسمت های مختلفی تشکیل شده است . عمارت هشتی و بادگیر ، عمارت بهشت آیین ، عمارت تهرانی ، تالار آیینه ، حرم سرا ، سر در اصلی و آب انبارها از جمله بخش های اصلی باغ دولت آباد میباشند که کاربردهای متفاوتی در فصول مختلف سال داشته اند .مهمترین عمارت باغ دولت آباد بی گمان هشتی یا عمات بادگیر است که بلندترین بادگیر جهان با ارتفاع بیش از 33 متر در آن خودنمایی می کند . هدایت جریان باد توسط بادگیر به درون ساختمان و تلفیق باد و آب ، به بهترین شکل صورت گرفته است . کاربندی سقف هشتی با هنرمندی تمام ، توسط مرحوم علی اکبر خرمی و در جریان مرمت باغ دولت آباد در سال 1353 انجام شد . تابش نور خورشید از پشت درهای مشبک با شیشه های رنگی ، جلوه ای خاص و رویایی به عمارت هشتی می دهد . باغ دولت آباد پس از دوران حکومت محمد تقی خان ، شکوه اولیه خود را از دست داد و بارها در عمر حدود 300 ساله اش مورد  بهره برداری و گاهاً بی مهری نهادهای مختلف قرار گرفت اما خوشبختانه در سالهای اخیر این پردیس زیبا مورد بازسازی قرار گرفته و امروز از مهمترین جاذبه های یزد می باشد . در سی و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در تیرماه 1390 ، پرونده "باغ ایرانی" شامل 9 باغ از جمله "باغ دولت آباد" و "باغ پهلوان پور مهریز" از استان یزد معرفی و در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شدند .
 
 
قنات
قنات نمادی از تمدن، سنت و فرهنگ در مناطق بیابانی و نمونه ای برجسته از کاربرد سیستم های پیچیده ی معماری در ایران است. در واقع قنات مجرایی تونلی شکل است که به منظور ارتباط رشته چاه هایی که از «مادرچاه» سرچشمه می گیرند در عمق زمین حفر می شود و هدف آن هدایت و مدیریت آب جهت مصارف کشاورزی و مصارف دیگر است. محلی که آب قنات ها به سطح زمین می رسد «دهانه ی کاریز، سر قنات، یا مظهر» نامیده می شود. از بین قنات های ایرانی یازده قنات به عنوان بیستمین میراث فرهنگی ایران به ثبت جهانی رسیده اند که شامل محل استراحت کارگران، مخازن آب و آسیاب های آبی هستند. هر یک از این قنات ها به لحاظ تکنولوژی، قدمت، نوع معماری، عمق، طول و مشخصاتی دیگر با هم متفاوت بوده و در ۶ استان مختلف واقع شده اند.

2- قنات زارچ
این قنات در شهر یزد واقع شده‌است. تعدادی از میله‌های آن در محل مسجد جامع یزد قرار دارد. احتمالاً نشان می‌دهد که این قنات قبل از اسلام وجود داشته و پس از آن، مسجد جامع یزد را در حریم قنات بنا نموده‌اند تا از طریق پایاب از آب قنات جهت وضو گرفتن استفاده شود. مظهر قنات در شهر زارچ قرار دارد. این قنات سه شاخه کوره جدا از هم به نام‌های: شیرین- شور –ابراهیم خویدکی دارد که در مجموع طول کوره قنات بیش از ۷۱ کیلومتر می‌باشد.
مشخصات دیگر قنات زارچ:
تعداد میله‌ها: ۲۱۱۵ حلقه
عمق مادر چاه: ۸۵ متر
آبدهی فعلی: ۲۵ لیتر در ثانیه
تعداد مالکین و شاربین: ۸۰۰ خانوار کشاورز
سطح زیر کشت باغی قنات: حدود ۲۵ هکتار
سطح زیر کشت زراعی: حدود ۴۰۰ هکتار
مدیریت سنتی و بهره‌برداری از قنات زارچ:
مدیریت، حفظ، نگهداری ، تقسیم و توزیع آب به عهده شورای قنات زارچ می‌باشد که پنج نفر عضو داشته و از سوی کلیه مالکین و شاربین قنات انتخاب می‌شوند. دو نفر از محل سرچشمه زارچ و سه نفر از محل توده زارچ انتخاب می‌شوند. شورای قنات یک نفر را به عنوان نماینده تام‌الاختیار به مدت یک سال معرفی می‌نمایند تا از کلیه مالکین و شاربین قنات خودیاری جمع کرده و همچنین رابط بین کشاورزان و ادارات مربوطه باشد. نماینده مذکور جهت حفاظت و نگهداری و حفر پیشکار قنات (محل انتهای قنات در کوره پس از مادر چاه را پیشکار گویند) مقنی و کارگر قنات به کار می‌گیرد تا به نحو احسن هرگونه عملیات مورد نیاز را به خوبی انجام دهد و دستمزد کارگران را پرداخت نماید. از سوی شورای قنات دو نفر به عنوان میرآب جهت توزیع و تقسیم آب قنات، یکی در محل سرچشمه و دیگری در محل توده زارچ به مدت یک سال انتخاب می‌شوند. میرآب با مراجعه به دفاتر آب برنامه و حقابه میزان مالکیت هر فرد و بر حسب نوبت، آب را به کشاورزان تحویل می‌دهند. سرچشمه زارچ دارای شش شبانه روز آب و محل توده زارچ نه شبانه روز آب دارد. همچنین دستمزد میرآب که به نام «سد» معروف است از روی سهم آب کشاورزی در هر مدار ۱۵ روز یک بار به میزان یک جرعه آب (به مدت ۱۱ دقیقه) تحویل می‌شود. طول این قنات ۳۰ متر است و تعداد ۵ میله چاه دارد. عمق مادر چاه این قنات، ۳ متر و فاصلهٔ مظهر تا محل آن ۵۰ متر می‌باشد. دبی این قنات ۱۰ لیتر بر ثانیه است. از ویژگی‌های دیگر قنات زارچ می‌توان به مربعی بودن مقطع چاه‌های آن در مقایسه با همتایان دیگر که مقطعی بیضوی یا دایره وار دارند، اشاره کردکه پیشینه حفر چنین چاه‌هایی به زمان زرتشتیان بر می‌گردد. مظهر این قنات در شهر زارچ استان یزد واقع شده و دارای سه شاخه یا تونل زیر زمینی جدا از هم است که تونل‌های آن: «شیرین»، «شور» و «ابراهیم خویدکی» نام دارد. از آب قنات زارچ ۸۰۰ خانوار کشاورزی استفاده می‌کنند و حدود ۲۵ هکتار سطح زیر کشت باغی از جمله باغات انار، انگور، انجیر، سیب، پسته و هلو به همراه ۴۰۰ هکتار سطح کشت زراعی تحت پوشش این قنات قرار دارد.تعداد مالکان این قنات ۱۰ نفر می‌باشد و اراضی تحت کشت این قنات ۴۰ هکتار می‌باشد. قنات زارچ که از مهمترین قنوات ساخت دست بشر است در تاریخ ۱۶ تیر ۱۳۸۴ با شماره ۱۴۸۳۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
 
 
ثبت در میراث جهانی یونسکو
در چهلمین اجلاس میراث جهانی یونسکو که ژوئیه ۲۰۱۶ در استانبول برگزار شد، یازده قنات ایرانی به عنوان بیستمین اثر ایران بر اساس دو معیار از ۶ معیار فرهنگی کمیته میراث جهانی شامل گواهی بی‌همتا یا دست‌کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی و نمونه‌ای برجسته در معماری یا تکنولوژی که مرحله مهمی از تاریخ بشر را نشان دهد، در فهرست میراث جهانی قرار گرفت. پرونده ۱۱ قنات ایرانی با داشتن تکنولوژی متفاوت و با قدمت بیش از ۲۵۰۰ تا ۲۰۰ سال به یونسکو جهت ثبت جهانی ارائه شد و پس از بررسی و تأیید کارشناسان یونسکو این پرونده ثبت و در فهرست آثار جهانی قرار گرفت. یازده قناتی که ثبت جهانی شده‌اند، هرکدام به لحاظ قدمت، نوع معماری، عمق، طول و مشخصاتی از این دست، منحصر به فرد و بی نظیر هستند. در این میان قنات زارچ با عنوان طولانی‌ترین قنات ایران در فهرست جهانی به ثبت رسید.
 
3- شهر تاریخی یزد 
در چهل و یكمین نشست كمیته میراث جهانی یونسكو، ایران یكی از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین پرونده‌های ثبت جهانی خود را ارایه كرد. این نخستین بار است كه ایران یك شهر را به عنوان یك اثر تاریخی به جهانیان معرفی می‌كند. در سال 1394 بعد از پیگیری‌های صورت گرفته شده ، بالاخره پرونده ثبت جهانی یزد آماده و به یونسكو ارسال شد. بعد از بررسی‌های اولیه ، شهریور ماه 95 ماریانا كوریا (ارزیاب سازمان جهانی یونسكو) به یزد آمد تا پرونده ثبت جهانی شهر یزد را به صورت میدانی بررسی كند.
نهایتاً کمیته میراث جهانی یونسکو در ادامه چهل و یکمین اجلاس خود در کراکوف لهستان روز یکشنبه 18تیر96 شهر تاریخی یزد را در فهرست میراث جهانی ثبت کرد. ایران در سال 96 فقط یک اثر یعنی بافت تاریخی و قدیمی شهر یزد را برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو معرفی کرده بود که با نظر مثبت کارشناسان کمیته میراث به تصویب رسید. شهر تاریخی یزد به‌دلیل وسعت، یکپارچگی و حفظ اصالت تاریخی‌ ، استفاده از مصالح بومی و مصرف کمترین انرژی در تولید بناهای خشتی ، هماهنگی کامل با اقلیم سخت و خشن کویری و همچنین همزیستی مسالمت آمیز ادیان در کنار یکدیگر ، در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
​​​​