دخمه زرتشتیان
دخمه زرتشتیان از جمله آثار برجای مانده زرتشتیان یزد می باشند و توسط دو نفر به نام های "مانِکجی" و "گلستان خانم" به ترتیب در سال های 1272و 1309هجری شمسی ساخته شدند . از آنجایی که دخمه ی مانکجی (دخمه سمت راست) که قدیمی تر است دارای مسیر سختی برای حمل اجساد بود ، برای سهولت این کار دخمه ی گلستان (سمت چپ) ساخته شد و از آن به بعد اجساد را در این دخمه قرار می دادند .
مانکجی لیمجی ماتریا از بزرگان پارسیان هند بود که برای سر و سامان دادن به وضعیت زرتشتیان ایران و به ویژه یزد و کرمان ، در زمان حکومت ناصرالدین شاه به ایران آمد و منشاء خدمات و همچنین فعالیت های عامالمنفعه زیادی شد .
در پایین دخمه اتاقک هایی به چشم میخورد به نام خِیله که محلی برای برگزاری مراسم و آیین های عزاداری برای درگذشتگان بود . هر کدام از خیله ها به محله ای خاص تعلق داشت. مثلاً خیله ی محله قاسمآباد ، محله ی نرسی آباد و غیره .
در نزدیکی خیله ها آب انباری است که در سال 1324 ساخته شد و آب مورد نیاز مراجعه کنندگان را تامین میکرد . از ویژگیهای بارز این آب انبار که با آجرکاری ظریفی ساخته شده ، هم سطح بودن با زمین است .
دخمه های زرتشتیان که روزگاری نه چندان دور مورد استفاده قرار میگرفتند بیشتر برای مواقع ضروری و اورژانسی کاربرد داشتند . مثلاً وقتی بیماری فراگیری مانند حصبه ، طاعون ، وبا و ... تلفات زیادی به بار می آورد و امکان دفن مردگان به سرعت نبود برای جلوگیری از سرایت بیماری اجساد را به دخمه ها که خارج از شهر بودند منتقل و در دخمه قرار می دادند .
دخمه گذاری بدین ترتیب بود که اجساد مردگان توسط افرادی با عنوان "نساسالار" به بالای دخمه حمل می شد . اجساد مردان در کنار دیوار ، زنان در میان و کودکان در نزدیکی مرکز دایره قرار داده می شدند . پس از تجزیه و خورده شدن اجساد توسط پرندگان گوشتخوار ، استخوان های به جا مانده در گودال وسط دخمه که استودان یا استخوان دان نام دارد ریخته می شد .
هم اکنون زرتشتیان یزد مردگان خود را در آرامگاهی در مجاورت دخمه دفن می کنند . دخمه گذاری در یزد در اواسط دهه چهل خورشیدی ممنوع و منسوخ شد. فضای منحصر به فرد دخمه زرتشتیان یزد با سکوتِ رازآلودی که بر آن حکم فرماست ، این بنا را در زمره ی آثار بسیار پربازدید به ویژه از سوی گردشگران خارجی قرار داده و در وب سایت های معتبر توریستی ، بازدید از دخمه زرتشتیان (برج های خاموش یا برج های سکوت) همواره توصیه شده است .
جلال آل احمد در سفرنامه اش به یزد در سال ۱۳۳۷ و زمانی که هنوز دخمه ها مورد استفاده قرار می گرفتند از آنها بازدید کرده و در کتاب ارزیابی شتاب زده می نویسد :
"یزدی های زردشتی دو تا دخمه دارند؛ یکی دخمه گلستان که دایر است و دیگری دخمه مانِکجی که بسته است و هر کدام بر سر تپهای دور از شهر . تا پشت در دخمهها رفتیم و آداب و رسوم دفن را پرسیدیم و از اناری که پشت سر میت روی زمین میترکانند، خوشمان آمد ... "