مجموعه سلطان بُندرآباد
مجموعه سلطان بندرآباد (Bondar Abad) که در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده، در بیرون روستای بندرآباد و جزو شهرستان اشکذر است و بر سر راه میبد به یزد قرار دارد. این مجموعه از مهمترین و گستردهترین آثار مربوط به میراث عرفا در یزد محسوب میشود که قدمت آن به سده هشتم و نهم هجری میرسد و دارای ارزشها و اعتبار علمی و هنری است. حفاری غیرمجاز اخیر منجر به تخریب نسبتا گسترده در کف گنبدخانه خانقاه شده است و در اثر آن دست کم سه قبر شکافته شده و صورت قبرهای مزین به کاشیهای نفیس و اصیل سده نهم متلاشی شده است.قبرها در زیر دارای معماری متشکل از دیوار و طاق خشتی کوتاه است که متاسفانه بخشهایی از آن از بین رفت.
مجموعه بندر آباد محل زندگی و آموزش و وعظ سرسلسله مشهور عرفای یزد، شیخ تقیالدین دادا، بوده و سپس فرزندان و مریدان جانشینش در آن ماوا داشتند. مطابق مندرجات تواریخ یزد، این عرفا صاحب کرامات و مورد احترام مردم و فرمانروایان بودند و به دستگیری مردم بیچیز و نیازمند میپرداختند.
مجموعه که محصور در حصار و بارو و برجهای نگهبانی است، از خانقاه، زاویه، صفهها، مسجد یک ایوانی، شبستان، گرمابه، آب انبار، سردر بلند و حیاطهایی است. گنبدخانه مدفن شیخ دادا و پسر او شاه محمود بوده است، اما پیکر شیخ را بعدا به محله ای در یزد منتقل کردند که به نام شیخ داد شهرت یافت. اکنون قبر شاه محمود و عرفا و مریدان دیگر که نزدیک بیست تن میشوند، با سنگ قبرهای نفیس و کاشیکاری معرق در زیر گنبدخانه قرار دارد.
آثار نفیسی مانند سنگ قبرهای حجاری شده و کتیبههای سنگی و کاشی دیگر حفاران غیرمجاز و قاچاقچیان عتیقه را به سویی خود میکشاند.خانقاه بندر آباد مثل خیلی از آثار قدیمی یزد سال ها در زیر شن های کویری مدفون شده بود و با تلاش میراث فرهنگی یزد سر از شن های روان بیرون آورد. این مجموعه، از طاق و تویزههایی با خشت و گل بنا شده و شامل خانقاه، مسجد جامع، حسینیه، آبانبار، برج حفاظتی و مقبره میشود که در حصار و بارو محفوظ است.
این مجموعه که در سال ۱۳۴۶ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است، علاوه بر مدفن عده ای از مشایخ سلسله دادایی از جمله قبر سلطان محمود فرزند شیخ محمد دادا است، محل دوازده قبر دیگر دربقعه ضلع جنوبی حسینیه است که روی سنگ قبر آنها آیاتی از قرآن با خط ثلث وکوفی همراه با نقوش زیبا حکا کی شده است. همچنین این مجموعه دارای حصاری با ۹ برج حفاظتی است که هم اکنون تنها هفت برج آن باقی است و از مسجد و حسینیه این مجموعه برای برپایی مراسم عزاداری در محرم استفاده می شود.