بازارهای سنتی شهر یزد

مجموعه تاریخی بازارهای شهر یزد از میراث های معماری و شهرسازی ایرانی با اصول حاکم بر معماری کویری است که به سبب اهمیت در فهرست آثار ملی و تاریخی به ثبت رسیده و آثاری از قرن نهم (روزگار جهان شاه قراقویونلو) تا قرن سیزدهم (دوره قاجار) را در بر می گیرد. این مجموعه از لحاظ پراکنش شهری از دو بخش متمایز تشکیل شده است:
یکی بخش درون حصار شهر (برج و باروی شهر) قدیم و دیگری در بیرون از این حصار
بخش نخست از گوشه شرقی مسجد جامع تا محله دارالشفاء امتداد یافته است، مهمترین عناصر داخل حصار بازارچه می فهادان در محله قدیمی بوزداران و بازار چهار سوق است. بازارچه های : کوشک نو، شاه ابوالقاسم، رباطک، دروازه شاهی و بازار نو نیز در این بخش جای دارند. بخش بیرون از حصار شهر کهنه، عمدتا شامل مجموعه می بازارها و میدان خان و از لحاظ اقتصادی فعال ترین بخش بازار است. این بخش بر اثر خیابان کشی های دوره پهلوی، بخصوص خیابان قیام (شاه سابق) در محور شرقی- غربی دو پاره شد و با از دست دادن ساختار و نظام فضایی اصلی خود به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شده است.
افزایش جمعیت، مازاد تولیدات روستایی و در پی آن لزوم انجام مبادلات پایاپای کالاها، بازار را به وجود آورد، که از اجزاء مهم شهر نشینی به حساب می آید. بازار از همان آغاز شهر نشینی علاوه بر بعد اقتصادی، دارای ابعاد دیگری چون اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و ... نیز شد. موقعیت شهری بازار و همچنین اهمیت نقش و منزلت اجتماعی اصناف و بازاریان در زندگی شهری موجب شد که بازار فقط یک فضای اقتصادی نباشد، بلکه فضایی برای فعالیت های اجتماعی ای چون: برگزاری جشن های ملی و مذهبی باشد. به همین علت بازار در هنگام برگزاری این مراسم، چهره ای خاص به خود می گرفت.
بازار همیشه پیرامون مرکز دینی پیش رفته، یعنی همچنان که بازار در شهر بیزانسی در اطراف كاتدرال (کلیاهای بزرگ) برپا می گردید، در شهر اسلامی نیز بازار در گرداگرد مجد ساخته می شد. سعيد الشيخلی، ۱۳۹۲، ۲۰)
در این بین، مطالعه فرهنگی بازار می تواند به ما در شناخت مردم یک شهر کمک شایانی کند و شاید گزافه گویی نباشد که شناخت فرهنگ، افکار و روحیات مردم یک شهر بدون مطالعات مردم شناختی بازار آن شهر امکان پذیر نخواهد بود، چرا که تنها با این مطاعات می توان ارتباط عناصر فرهنگی را با سایر عناصر (اقتصادی، ریستی ، اجتماعی و ... زندگی انسان دریافت در این پژوهش سعی بر آن است تا بازار یزد را به عنوان یک جامعه کوچک شده از جامعه بزرگ شهر یزد را از لحاظ فرهنگی و انسانی مورد مطالعه قرار داد تا بتوان نقش آن را در ارتباطات انسانی و همچنین پویایی جامعه ترسیم نمود .
بازار ریشه ای ژرف در روحیه و رسوم ایرانی دارد تا آنجا که پاساژها و خیابان ها با تمام تجمل و زرق و برق پرشکوه ساختمان هایشان نتوانسته اند بازار پیر و سنتی را از پا در آورده و به دور ماندن از کاروان تمدن منهم سازد. بازار همچنان در برابر مراکز اقتصادی نو و مدرن در خیابان استوار ایستاده و هر گردشگر ایرانی و توریست خارجی را بخود فرا می خواند. (ماهوان، ۱۳۸۵، ۳۲)
بازار یزد در ردیف بهترین نمونه از بازار هایی است که در طی اجرای نظام نوین شهر سازی در دوران رضا شاه پهلوی، با احداث در خیابان به دو نیمه شمالی و جنوبی تقسیم شد و بدینوسیله دچار آسیب های شدید در کارکردهای خود گردید. و امروز ساخت و سازهای گسترده و بوجود آمدن مجتمع های تجاری جدید در سطح شهر یزد و کاهش ضریب نفوذ بازارهای سنتی یزد در میان همشهریان بهانه ای شد تا شاید با بررسی کاردکردهای بازار سنتی یزد و بویژه کاردکردهای فرهنگی - اجتماعی آن در گذشته، بتوان نسبت به فعال سازی بخشی از بازار سنتی یزد مثمر ثمر واقع شد. چراکه بی شک می توان مانند راسته بازار زرگرها در بازار یزد که از رونق خوبی برخوردار است، بتوان بخش های دیگری از بازار یزد را نیز با دایر نمودن صنوف مختلف مجددا رونق بخشید. مسلما دست یافتن به چنین هدفی باید در ابتدا با مطالعات جامع از وضع دیروز و امروز آغاز گردد. همه دوره های تاریخی و در همه نواحی کشور یکسان نبود و با قدرت و منزلت حکومت مرکزی و حکومت های محلی متناسب بود زمانی در دوره صفویه بسیاری از امور انتظامی شهر و از جمله بازارها و مراقبت از رعایت قوانین بر عهده صاحب منصبی با عنوان داروغه بود (واژه داروغه را کلمه ای مغولی به معنی مهر کردن دانسته اند که تا پیش از دوره صفویه بیشر به حاکم شهر گفته می شد.)( کمپفر، ۱۳۹۰، ۱۰۶) حوزه فعالیت دارغه غالبا افزون بر بازار شامل محله های مسکونی هم می شد امروزه در يزد علاوه بر گشت زنی نیروی انتظامی جهت ایجاد امنیت در بازار، حضور برخی از شاگردان مغازه ها که شب را نیز در مغازه به سر می کنند باعث ایجاد حس امنیت بیشتر شده است، البته بیشتر بازاری ها، مغازه های خود را به دوربین های مداربسته مجهز نموده اند.
هر بازار بزرگ حداقل دارای یک راسته اصلی و چندین راسته فرعی است که دالان نیز نامیده می شود. گاهی این دالان ها به وسیله دو در از راسته ها جدا می شود. راسته اصلی بازار معمولا از یکی از دروازه های شهر شروع می شود و از مرکز شهر عبور می کند و در مورد شهرهای کوچک گاهی تا دروازه دیگر ادامه می یابد مکان های مهم مثل مسجد جامع، مدارس، کاروانسراهای بزرگ و سایر فضاهای اصلی در امتداد راسته اصلی ساخته می شوند. راسته های اصلی اغلب بازارها سقف دارند که ارتفاع آن بین 6 تا 9 متر است. این ارتفاع چهارسوق ها که محل تقاطع دو راسته بزرگ هستند، بلندتر از سایر نقاط است. برای حفظ هوای گرم، ارتفاع سقف بازارها در مناطق سردسیری کوتاه تر از دیگر مناطق است، مثل بازار تبریز تجار وكبه در دو طرف راسته های اصلی و فرعی حجره دارند و صنعتگران و پیشه وران به دور از هیاهوی تجاری بازار، در دالان ها و راسته های فرعی محل آرام تر و مناسب تری برای کار خود می یابند. در راسته های نزدیک به دروازه های شهر آهنگران، دباغان، رنگرزان و حرفه هایی که کار آن ها به نوعی موجب آلودگی محیط می شود قرار دارند. راسته های فرعی جنبه تخصصی دارند و کارهای ظریف تر بیشتر در راسته های فرعی متمرکز می شوند. هر صنف در بازار راسته خاص خود را دارد و مشاغل و اصناف دیگر در آن راه ندارند. این راسته ها معمولا به نام کالایی که در آنها فروخته می شود نامیده می شود مثل بازار کفاش ها، بازار مسگرها و... هر کدام در و دروازه ای دارند که هنگام غروب بسته می شود و دکان ها و حجره های تولید و توزیع کالا که در دو طرف راسته ها بالاتر از سطح زمین واقع شده اند، در جداگانه ندارند و مستقیما به روی راسته ها باز می شوند. روی حجره های دو طرف راسته ها، نیم طبقه ساخته می شود که از آن به عنوان انبار یا کارگاه و یا دفتر استفاده می شود. بعضی از این نیم طبقه ها از راستای دیوار بیرون زده و معماری خاص و زیبایی را به وجود آورده است. از خصوصیات مهم راسته ها نبودن خانه های مسکونی در آن هاست. در اوایل قرن که تولید در بازار نقش مهمتری داشت، کارگاه های تولیدی و مغازه های مختلف از یکدیگر مجزا نبودند و در معرض دید رهگذران قرار داشتند. کارگاه ها در عقب حجره ها واقع بودند برخی از خصوصیات راسته بازار : طول راسته بازار ها اندازه معین و مشخصی نداشت و اندازه آن به وسعت شهر و رونق اقتصادی بستگی داشته است. طول راسته بازار در شهرهای کوچک در حدود چند صد متر و در شهرهای بزرگ به چند کیلومتر می رسید. عرض راسته اصلی بازار به طور متوسط بین چهار تا شش متر بود. عرض برخی از راسته های بازار پس از آن که شهر گسترش می یافت و جمعیت آن زیاد می شد، پاسخگوی حجم تردد در بازار نبود و به سادگی نیز نمی توانند عرض بازار را افزایش دهند، در نتیجه قسمت هایی از راسته بازار بسیار شلوغ می شد. بطور مثال ابن بطوطه نیز به شلوغی بازار خوارزم و فقدان فضای کافی برای عبور و مرور در آن بازار اشاره کرده است. (ابن بطوطه، ۶۰۰) مجموعه بازارهای یزد را ۱۹ راسته بازار تشکیل می دهد که از این تعداد ه راسته به نام های بازار خان، بازار زرگری ، بازار افشار، بازار دروازه مهریز ، بازار صدری در نیمه شمالی بازار یزد و 14 راسته بازار به نام های : بازار محمد علی خان، بازار جعفر خان، بازار علاقه بندی، بازار سراج ها (بازار میدان خان یا بازار م جد ریگ)، بازار پنجه علی، بازار تبریزیان، بازار مسگری، بازار میرزا اکرم، بازار چیت سازی، قیصریه، بازار کاشیگری، بازار حضرت عباسی و بازار حاج علی اکبر ریمانیان راسته های نیمه جنوبی بازار یزد را تشکیل می دهند. از میان راسته های بازار یزد در درجه اول بازار خان اهمیت دارد که از ساخته های محمد خان والی، حاکم یزد در قرن سیزدهم است. (افشار، ۱۳۷۸، ۷۹۵) و بیشتر مغازه های آن در روزگار ما طلافروشی و پارچه فروشی است.
 
بازارخان این بازار یکی از راسته های اصلی بازار است، و به همین دلیل از پر رفت و آمدترین بازارهای یزد به شمار می رود. بازار خان به محمد خان والی نسبت داده شده است. (آیتی، ۱۳۱۷، ۳۹۳)
بازار زرگری این بازار در بخش شمالی خیابان قیام قرار گرفته است و تاریخ احداث آن حدودا به قرن ۱۲ ه.ق. باز می گردد. این بازار با 44 متر طول، 3متر عرض و اثر ارتفاع در زمره بازارهای پر رونق شهر یزد است
بازار دروازه مهریز در نیمه شمالی مجموعه بازار یزد و در شمال خ قیام قرار دارد. این بازار از قسمت جنوبی بازار خان آغاز و به کوچه دار الشفاء ختم می شود. این بازار جزء هسته اولیه بازار بوده است که توسط علی آقا داروغه در زمان گورکانیان احداث گردید. (جعفری، ۹۲) این بازار به ترتیب دارای طول و عرض تقریبی، ۳۸ و ۳/۵ متر می باشد. در این بازار شغل غالب بزازی می باشد .
بازار افشار موازی با بازار دروازه مهریز است و جهت شمالی - جنوبی دارد. از بازار خان شروع می شود و در شمال به بازار صدری ختم می گردد. این بازار به همت محمد صادق افشار بر روی زمین های وقف اولادی همسرش و با کمک تجار یزدی در اواخر عصر قاجاریه احداث گردیده است. طول و عرض بازار افشار به ترتیب، 60 و 4/5 متر می باشد
بازار صدری در گوشه شمال شرقی مجموعه بازار قرار دارد که از انتهای بازار افشار شروع می شود و به حسینیه شاهزاده فاضل ختم می شود. این بازار در اواخر دوره قاجاریه بنا شده است و دارای 64 متر طول و ۳/5 متر عرض می باشد.
بازار محمد علی خان در نیمه جنوبی و در انتهای شرقی مجموعه بازار یزد قرار دارد. این بازار بخشی از راسته اصلی بازار یزد است که در زمان پهلوی اول با احداث خیابان قیام، از راسته اصلی جدا شده است. این بازار از جهت شرقی به خیابان امام و از جهت شمالی به خیابان قیام ختم می شود. طول این بازار ۱۱۹ متر و عرض این بازار از ۲/۵ متر تا ۵/۵ متر متغیر می باشد. شغل غالب در این بازار قنادی بوده است.
بازار جعفر خان این بازار با طول ۷۳ متر و عرض کمتر در نیمه جنوبی بازار یزد قرار گرفته است. زمان تاسیس این بازار بطور دقیق مشخص نیست ولی مانند اکثر بازارهای اطراف راسته اصلی، به دوران زندیه باز می گردد. فرش فروشی در این بازار بیشتر به چشم می آید .
بازار پنجه على در جنوب خیابان قیام قرار دارد و در ادامه خود به بازار تبریزیان ختم می شود. دارای 144 متر طول می باشد و تاسیس آن به دوره زندیه بر می گردد.
بازار تبریزیان از انتهای بازار پنجه علی آغاز و انتهای آن در حوالی لرد باجوردی در محله هاشم خان می رسد. دارای ۵۹ متر طول و 3/5 متر عرض می باشد
10- بازار علاقبندی این بازار با طول ۳۹ متر به موازات بازار پنجه علی از خیابان قیام شروع و در جنوب به بازار جعفر خان می پیوندد. این بازار را به میرزا سلمان اعتماد الدوله نسبت داده اند که مربوط به اواخر قرن ۹ه.ق. است مستوفی بافقی، ۱۳۶۹، ۱۷۲)
بازار سراج ها (میدان خان) در نیمه جنوبی از خیابان قیام شروع و تا مبدا بازار چیت سازی و میدان خان ادامه می یابد و تقریبا موازی بازار پنجه على است که مسجد ریگ بین این دو فاصله انداخته است. این بازار دارای ۵۰ متر طول و 4 متر عرض می باشد .
بازار مسگری در نیمه جنوبی مجموعه بازار قرار دارد. طول این بازار ۷۸ متر می باشد و بنای آن را به خواجه ضياء الدين محمد در قرن ۹ نسبت داده اند. (متوفی بافقی، ۱۳۷۰ ، ۱۶۳)
بازار ریسمانیان این بازار را حاج علی اکبر ریمانیان بنا نهاده است که دارای 66متر طول می باشد. این بازار از خیابان قیام آغاز و انتهای آن به خیابان ملا اسماعیل ختم می شود .
بازار قیصریه بیشتر محل کار صنعتگران و پیشه وران ظریف کار مانند درزیان، علاقه بندان، زرگران، گوهریان، سوزن دوزان، و بزازان بوده است. قیصریه ها معمولا راسته های کوچکی هستند با پهنای بیشتر که فضای کاملا بسته ای را تشکیل داده به وسیله دو در به راسته های اصلی یا فرعی بازار مربوط می شوند. قیصریه قسمتی از بازار است که در کاروانرا نیز در آن وجود دارد. قیصریه میان میدان خان و مدرسه خان واقع است و از بناهای خان بزرگ (محمد تقی خان) است. در آن در رسته دكان وجود دارد که در مجموع ۲۸ دکان می شود. عواید این بازار وقف بر مدرسه خان است. (افشار، ۱۳۷۶، ۷۹۲) دارای ارتفاع بلند و هشتی زیباست که در نیمه جنوبی بازار و ما بین بازار پنجه علی و میدان خان است . این بازار در اواخر قرن ۱۲ ه.ق. به همت محمد تقی خان، حاکم وقت (معروف به خان بزرگ) احداث شده است. (جعفری، --- ۳۸۱) طول این بازار ۷ متر است و ارتفاع در قسمت هشتی آن تا ۹ متر می رسد .
بازار چیت سازی در نیمه جنوبی مجموعه بازار قرار دارد که از بازار پنجه علی در شرق شروع و به انتهای بازار سراجان و گوشه شمال شرقی میدان خان می پیوندد. دارای 66 متر طول و 3/5 متر عرض می باشد .
بازار حضرت عباسی از بازار کاشیگری شروع و به درب شمالی مجد ملا اسماعیل ختم می شود. این بازار داري ۷۰متر طول و متر عرض می باشد که در آن بیشتر فرش فروشی، قنادی و خواروبار فروشی وجود دارد.
بازار کاشیگری از بازار حضرت عباسی شروع و در جنوب به حوالی کاروانسرای لردباجوردی ختم می گردد. این بازار بیشتر به مشاغل صنعتی و آهنگری اختصاص داشته و دارد که توسط پر محمد تقی خان در اوایل ق ۱۳ه.ق. (عصر زندیه) احداث شده است. (آیتی، ۱۳۱۷ ،۳۷۳) این بازار دارای ۱۱۰ متر طول و 4/5 متر عرض می باشد. (همان، 4۵۱)
 
* منبع این مقاله پایان نامه ی کارشناسی ارشد آقای مصطفی اولیا فارغ التحصیل دانشگاه آزاد تهران مرکز در سال 1391 می باشد .