محله های تاریخی یزد
محله فهادان
محله فهادان قدیمی ترین محله شهریزد می باشد که درمجاورت محلات بازارنو، شاه ابوالقاسم ، و کوشکنو قراردارد و ازجانب شمال به بخش شمالی خیابان فهادان ، از جنوب به محلات بازارنو و وقت الساعت ، از غرب به محلات شاه ابوالقاسم و کوشکنو و از شرق به خیابان امام خمینی محدود میشود.
در کتب واسناد محلی بصورت یوزداران آمده است . درتداول عامه و دراسناد تاریخی گاهی مواقع بصورت فهادان نیز ذکر شده است . آنچه که بر اهمیت این محله می افزاید موقعیت قرارگیری آن در داخل حصار و باروی اولیه شهر و وجود قدیمیترین اثر معماری بجای مانده دریزد که به نام بقعه دوازده امام شهرت دارد است درمتون تاریخی یزد نام محله مذکور به هر دو صورت «محله فهادان »و«کوچه فهادان »یاد شده است . نویسنده تاریخ یزد آورده است :که مدرسه ضیا ئیه درکوچه فهادان که مقابر اولیاست واقع است و بانی آن خواجه ضیاءالدین محمد بود ودرجای دیگر ذکر شده است: «شیخ احمداسفنجردی مشهور به شیخ احمد فهادان به همراه برادرش محمد به علت ظلم وستم حکام از موطن خود اسفنجرد ( اسفنجرد آبادی بوده نزدیک عزآباد و مجومرد) هجرت کرده و مشغول پیشه شورمالی ( آهار زدن پارچه شعربافی با وسایل دستی)
در محله فهادان گردیدند . این دو از عرفا ،و مورد احترام بسیار مردم بوده اند که شیخ احمد در سال ۷۲۷ هجری و برادرش در ۷۳۵ هجری فوت نمودند و هر دو در زیر گنبدخانه ای دفن شدند که امروزه به نام بقعه شیخ احمد شهرت دارد وبسیاری بزرگان دین نیز دراین مزارند : مثل مولانا محمد واعظ و پسر او مولانا کمالالدین که از فضلای عصر بود.
درجامع مفیدی نقل شده است : «در چله زمستان ملکه عطاخان با ترکان خاتون به دیدن شیخ المشایخ شیخ فخرالدین احمد اسفنجردی که درکوچه فهادان درزاویه ای معتکف بود رفتند . شیخ از آنجا که رسوم وعادت اهل الله است سر در خرقه کشید بعد ازساعتی سر بر آورد ویک دسته نرگس تازه درکف گرفته پیش ملکه عطا خان داشت …» مؤلف تاریخ شهدای یزد نام این محله را بصورت «محله یوزدران »و«محله فهادان »ذکر کرده است.
وجه تسمیه
درخصوص وجه تسمیه این محله گویند ازقدیم الایام ، محله مذکور محل سکونت اعیان وبزرگان وسرشناسان شهر بوده است وفهادان که برگرفته از کلمه فهد می باشد درلغت به معنای دانایان وسر شناسان می باشد .گفتنی است این محله به یوزداران هم لقب یافته است چون سلطان قطب الدین ابن عزالدین لنگر که از اتابکان یزد بوده (قرن هشتم) وبه نگهداری یوز علاقه وافر داشته این محله هم بدین نام لقب یافته .
سیر تحول
یکی از قدیمی ترین و اصیل ترین محلات یزد محله فهادان است . در کتب تاریخی یزد نام محله مذکور به هر دو صورت محله فهادان و کوچه فهادان آمده است .
در تاریخ شهدای یزد نام آنجا به صورت محله یوزداران و محله فهادان ذکر کرده است . هنوز برج و باروهای عهد کاکویه که درسال ۴۳۲ هـ ق احداث گردیده است در این محله واقع است . قدیمی ترین اطلاعات مربوط به حصار یزد که موجود است آن است که چهار تن از روسای نظامی امی علاءا لدوله کالنجار سال ۴۳۲ هـ ق حصار اطراف شهر را احداث کردند. با توجه به مطالب مورخان محلی یزد ، شکل گیری محله فهادان به عهدکاکویه دراوایل قرن پنجم هجری مربوط می باشد .
عناصر شاخص تاریخی محله فهادان
- بقعه شیخ احمد فهادان
- مسجد ملا زینل
- خانه لاری
- خانه تهرانی
- حمام ابو المعالی
- مسجد چهل محراب
- خانه ملک زاده
- خانه محمودی
- مهد قرآن
- بقعه دوازده امام
- حسینیه فهادان
- خانه کاشفی
- خانه محمد حسین فرجامی
- خانه نواب وکیل
- مدرسه ضیائیه ( زندان اسکندر )
- مسجد فهادان
- خانه میرزاده
- خانه عرب زاده
- مسجد قدمگاه
- آب انبار فهادان
- خانه رأس الحسینی
- امامزاده سیدتاج الدین (سید پنهان)
- مسجد زین الدین آقا
- مسجد صاحب الزمان
- مسجد سقا
- مسجدحاجی آخوند عرب عجم
محله هاشم خان
محله هاشم خان در مجاورت محله قدیمی مصلی واقع شده واز جهات شمال به محله مصلی، از جنوب به خیابان شهید رجایی ومحله گودال عباسی ، از شرق به محله گودال عباسی ، واز غرب به محله مصلی محدود میشود .
وجه تسمیه
با توجه به شکل گیری بازار هاشم خان ، این محله بدین نام لقب یافته است وبه احتمال زیاد نام یکی از امراءووالیان یزد بوده است .
سیر تحول
از آنجایی که محله مذکور درمجاورت گودال مصلی واقع شده است احتمالا شکل گیری آن به قرن نهم هجری مربوط می باشد و مورخان محلی به جهت کوچکی محله از ذکر نام آن خودداری ورزیده ا ند .
عناصر شاخص تاریخی محله هاشم خان
- بازارچه هاشم خان
- خانه مرتاض (دانشکده هنر و معماری یزد )
- زورخانه مبعث
- کاروانسرای ناجی
محله نظر کرده
محله نظرکرده در مجاورت محلات امیر چقماق و لرد آسیاب واقع شده و از جهات شمال به خیابان سلمان فارسی ، از جنوب به محله پنبه کاران ، ازشرق به محله لرد آسیاب، واز غرب به محله امیر چقماق محدود می شود. واز محلات بسیار قدیمی یزد می باشد .
وجه تسمیه
منابع تاریخی یزد وتحقیقات وبررسیهای محلی اطلاعی در باب تسمیه محله مذکور بدست نمی دهند .
سیر تحول
با توجه به محدوده جغرافیایی این محله و مجاورت آن با محلات زردشتی نشین و محلات لرد آسیاب ، احتمالا شکل گیری آن مربوط به اواخر قرن نهم هجری و اوایل قرن دهم هجری مربوط می باشد. نام این محله را تنها موءلف یادگارهای یزد ذکر کرده است.
عناصر شاخص تاریخی محله نظرکرده
- مسجد غریب
- حسینیه نظر کرده
محله مریم آباد
محله مریم آباد در شمال شرقی شهر یزد واقع شده واز جهات شمال به کوی آیت ا… طالقانی ، ازجنوب به کوی امام حسین وسعدی ، ازغرب به محله حسن آباد مشیر ، وازشرق به محلات یعقوبی و سرسنگ محدود میشود محله مذکور درگذشته خارج از محدوده شهریزد بوده وبا پیشرفت تدریجی شهر اکنون جزء محلات یزد محسوب می شود . محله مذکور درقسمت شرق وغرب بلوار دهه فجر قرار گرفته است .
مریم آباد یکی از محلات قدیمی شهریزد می باشد که در شمال شرقی شهر یزدواقع است بنا بر ذکر جامع الخیرا ت ونیز بر اساس اظهارات محمد مفید مستوفی بافقی «حومه »محسوب می گردید .در حالیکه امروزه جزمحلات شهر گردیده وفاصله ای میان شهر آنجا محسوس نیست .
در قرن نهم هجری باغستانهای آن محله بادروازه شهر ادامه داشت .جعفری درتاریخ یزدذیل عنوان ذکر باغستان مریاباد ویعقوبی وسلغرآباد به خارج یزد گوید :«این سه باغستان متصل یکدیگر ست وکشخوان بسیار دارد وکوچه های خوب وباغستانهای هموار بسیار دارد ودر کشخوان آن پنبه وجروس وکرز وشلغم بسیار باشد هوای معتدل دارد.»
درتاریخ جدید یزد آمده است : «این سه باغستان (مریاباد ویعقوبی وسلغرآباد » متصل یکدیگر وباغهای مشجر ومکروم ومزروع دارند ازدامن بلاش گرد تا دروازه مادر امیر وهوایی در غایت اعتدال دارد، وپنبه و جو وگندم وحبوبات حاصل می گردد ومریاباد درطول زمان صدمات متوالی دید .از جمله سیل سال ۶۷۳ ه.ق که تا ۵ روز مدت گرفت ، قسمتهای از آن محله را ویران ساخت .
درزمانی که پادشاه عدالت شعار سلطان قطب الدین علیه الرحمه در خطه بهشت منزله یزد لوای وعظمت افراشته ،آوازه کرامات اودر اطراف واکناف منتشر گردید ملکه عظمی مریم ترکان خاتون والده سلطان در سنه عشر وستمائه ازطرف مهریجرد قناتی حفر نموده ومیان آن را به فهرج آورده از مزار شهدا جاری ساخت وبه حوالی شهر باغات فردوس قرین وقصور بهشت آذین ترتیب داد وآن موظع رامریم آباد نام نهاد و… ».
از جمله بناهایی که باعث شهرت محله مریم آباد گردیده ، بقعه سید نصر ا… ( بنای زرندیان ) می باشد که به استناد از کتیبه ضریح چوبی آن ( ۹۳۴ هجری ) در قرن دهم هجری توسط شمس الدین محمد ابرقوهی ساخته شده است که امروزه نیز مزار زرندیان ، امامزاده شنبه معروف ، و مورد احترام مردم میباشد .
وجه تسمیه
نام این محله مأخوذ ازمریم ترکان خاتون مادر سلطان قطب الدین از اتابکان یزداست‌که در اوایل قرن هفتم با حفر قناتی محله ای را به نام خود احداث کرد .
سیر تحول
با توجه به مندرجات تاریخی یزد محله مریم آباد در اوایل قرن هفتم هجری ( عهد اتابکان ) احداث گردیده است .
عناصر شاخص تاریخی محله مریم آباد
- امامزاده سید نصرالله ( امامزاده شنبه )
- مسجد حضرت رقیه ( جمعه مریم آباد )
- آب انبار مریم آباد
- مدرسه رستمی مریم آباد
محله مالمیر
محله مال امیر در مجاورت محله قدیمی فهادان واقع شده واز جهات شمال به محله آبشور ، از جنوب به محله قلعه کهنه ، از شرق به محله سرسنگ ویعقوبی ،و از غرب به محله فهادان محدود است
مریم ترکان خاتون مادر سلطان قطب الدین از اتابکات یزد محله ای ساخت ودروازه ای برآن گشود که به محله ودروازه مالمیر اشتهار یافت .بازاری در آنجا بنا کرد که بازار مادر امیر می خواندند.
درتاریخ جدید یزد آمده است:«ومادراو مریم ترکان مریاباد بساخت وقنات عالی جاری کرد ودروازه مفتوح کر دواین زمان آن را دروازه مادر امیر خوانند ومسجد جمعه مریاباد بساخت وبیرون دروازه بازاری معتبر راست کرد ودو رویه دکان بساخت وآن را «بازار مادر امیر خوانند »
مؤلف تاریخ یزد ذیل «ذکر آب سلغرآباد »چنین نگاشته است :«…اما تمام محلات مادرامیر بدین آب مستفیض می‌گردند وخانه ها ومساجد از آن منفعت می یابند واهل بازار محله مریاباد ویعقوبی ومادر امیر وجدیدترین کاریزآن محله است »بنا به اظهارات احمد کاتب پس از مرگ ابوسعید ایلخان مغول ، محمد بن مظفر سال ۷۴۷محلات ودروازه های شهر یزد همچون محله صندوقیان وسنبلان :باب کیا ،ایلچی خان ،دارالشفاء ،درب مهریجرد ،قطریان ،کوشکنو ،مال امیر را به تصرف خود درآورد. بعدها محله اطراف آن دروازه هم همان نام راگرفت .در جامع مفیدی چندبار از «محله مال امیر »یاد شده ومعلوم است که این نام درعصر صفوی متداول بوده است .یکی از برجسته ترین آثار تاریخی موجود در محله مالمیر مسجد مال امیر یا (نومال امیر )می باشد .
وجه تسمیه
"مال امیر" اسمی است که در تداول عامه تعریف شده وصحیح آن مادرامیر است .علت تسمیه محل بنام مادر امیر آن است که مریم ترکان مادرسلطان قطب الدین از اتابکان یزد (متوفی در سال ۶۲۶)چون مریاباد (مریم آباد)را ساخت دروازه ای بر آن گشودکه به دروازه مادر امیر معروف شد .
سیر تحول
از نوشته های منابع محلی یزد چنین بر می آید که محله مال امیردر اوایل قرن هفتم هجری احداث گردیده است .
عناصر شاخص تاریخی محله مالمیر
- مسجد نو مال امیر
- مسجد قدمگاه مال امیر
- مسجد میرزا
محله لرد کیوان
محله لرد کیوان در جنوب محله باغ گندم واقع شده است که از جهات شمال به محله باغ گندم ، از جنوب به محله شاه طهماسب ، از شرق به محلات دروازه شاهی ولب خندق ، واز غرب به محله ابوالمعالی محدود میشود .
نام این محله در کتاب یادگارهای یزد آمده است وهیچگونه سند نوشتاری دیگری در دسترس نمی باشد.
وجه تسمیه
اصطلاح لرد به معنی محوطه ای است میدان مانند که محل بارانداز اجناسی از قبیل هیزم ، میوه ، و … که از اطراف برای مصارف مردم به شهر می آوردندو به این منطقه اطلاق می شده است که در یزد علاوه بر لرد کیوان نام ۸ لرد دیگر ( لرد آسیاب ، لرد فهادان ، لرد خواجه خضر ،و … ) نیز نام برده شده است .
سیر تحول
با توجه به اینکه محله مذکور در محدوده محله کوشکنو و شاه ابوالقاسم قرار دارداحتمالا احداث و شکل گیری این محله به اواخر قرن هشتم هجری مربوط است .
عناصر شاخص تاریخی محله لرد کیوان
- آب انبار لرد کیوان
- محل لرد کیوان
محله لب خندق
محله لب خندق از محلات قدیم شهر یزد می باشد که از جهات شمال به محلات دروازه شاهی ولردکیوان ، از جنوب به خیابان قیام و محله دارالشفاء ، ازشرق به محله دار الشفاء ، واز غرب به محله سرپلک محدود مشود . بخشی از برج وباروی شهر یزد در این محله قرار دارد .
اطلاعات مربوط به محله لب خندق در متون تاریخی یزد کمتر ذکر شده است. مولف جامع جعفری تنها در یک مورد نام این محله را ذکر کرده است که میرزا محمد جعفر یزدی از مفسران و مترجمان کتب ائمه اطهار در محله لب خندق ساکن بوده است .
و در جای دیگر نیز بیان می دارد « که در زمان او برجهای از هم گسیخته نود عدد بوده اند و هر برج بیست مستحفظ داشت »که قسمتی از دیوار و برجها در محله لب خندق قرار داشت .که محیط یکی از برجهای گسیخته آن ۲۵ متر است.
وجه تسمیه
محله لب خندق کنار خندق قدیمی شهر قرارداشته است بنابراین بدین نام اشتهار یافته است . گفتنی است حفر خندق بر دور حصار شهر ( که اکنون قسمتهایی از آن باقی مانده است ) از آثار دوره آل مظفر است ودر تاریخ نیز حفر آن به مبارز الدین محمد مظفر و شاه یحیی نسبت داده شده است .
سیر تحول
قسمتهایی که امروزه به محله لب خندق معروف می باشد در اصل بازمانده خندقی است که امیر مبارزالدین در قرن هشتم احداث نموده که امروزه نیز قسمتی از برج وباروی شهر در این محله واقع شده است . همچنین محلات سرپلک و دارالشفاء که مربوط به سده های هفتم و هشتم است نیز در مجاورت این محله قرار دارد .
عناصر شاخص تاریخی محله لب خندق
- بخشی از برج و باروی یزد
- حسینیه لب خندق
- کاروانسرای لب خندق
- بازار خان
محله گودال مصلی
این محله معروف به محله مصلی نیز میباشد که از جهات شمال به محله شاه طهماسب وخیابان قیام ، از جنوب خیابان شهید رجایی ومحله هاشم خان ،از شرق به خیابان قیام و محله سرریگ ، و از غرب به بلوار امامزاده جعفر محدود میشود.
محله گودال مصلی درکتب تاریخی یزد تحت عنوان مصلی عتیق آمده است : مؤلف تاریخ جدید یزد درکتاب خودچنین نگاشته است :«در محله مصلی عتیق متقارب «کوچه خطیری امیر شمس الدین محمد خضر شاه خانه ای که به خانه امیر هارون مشهور است بخرید وآنرا عمارت کرد وطبنی وایوان وحوضخانه بساخت ودو باغ مشجر مکروم در خلف آن بنهاد وبر درخانه مسجد مروح بنا فرمود وخلفیه امام وحفاظ معین کرد …»در تاریخ یزد نیز مطالبی که احمد کاتب در خصوص مصلی عتیق ذکر کرده ،آورد ه است .
نویسنده جامع مفیدی نام محله مصلی عتیق راچند بار ذکر کرده است :در جایی چنین آورده است :«اکثر قنوات که از طرف مهریجرد جاری ودر ده گذر سیل واقع بود خراب گردید وباغستان وشاهزاده محله از محلات خارج شهر بازمین هموار گردید که سوای عمارات دیگرعمارتی نماند. برین تفصیل : 1- دهوک اعلی ۲-دهوک سفلی ۳-کوچه باغ صوفیان ۴-اسکندریه ۵-باغ کمال ۶-مصلی عتیق ۷-غازیان ۸-مدرسه عبد القادریه ۹-خلف باغ عزآباد و…»
محله مصلی عتیق در تداول عامه بنام محله «گودال مصلی»اشتهاردارد .این محله زمان تألیف تاریخ یزد خارج (ظاهر )شهر یزد واقع شده بود .دراین محله مدرسه ای هم بنام مدرسه مصلی عتیق قرار داشت .مسجدی که در آنجا بنا شد از آثر سید رکن الدین محمد قاضی است ودرسال ۷۲۵ هجری به اتمام رسید .به سبب قرار گرفتن مسجد مصلی عتیق در این محله نام َآن بصورت محله مصلی،مصلی عتیق ،گودال مصلی درمتون تاریخی یزد آمده است .نام محله مصلی عتیق چند بار درکتاب جامع جعفری تکرار شده است .
بعد از اینکه سپاهیان شاهرخ خان متوجه یزد شدند «… خدا مرادخان زند و سایر سرداران و لشکریان نیز از عقب سمت ورود یافتند و منازل آنها در بیوتات محله مصلی از محلات دارالعباده یزد …. و چون محله خلف خان علی حصار بندی درست نداشت دیوار بست آنرا خراب کرده … و پس از آن محله ، لوای تعدی به سایر محلات افراختند واز محله میر چقماق گرفته تا محله مصلی …. ».
وجه تسمیه
به جهت قرارگرفتن مسجد مصلی عتیق در این محله نام آن به صورت محله مصلی، مصلی عتیق ، گودال مصلی در متون تاریخی یزد ذکر شده است .
سیر تحول
بر اساس نوشته های مورخان محلی یزد محله گودال مصلی در اوایل قرن هشتم هجری شکل گرفته است.
عناصر شاخص تاریخی محله گودال مصلی
- امامزاده جعفر
- گنبد مصلی عتیق
- مسجد مصلی عتیق
- خانه امامزاده ای
- کاروانسرای مشیر
- کاروانسرای کرمانی
- مجموعه میدان خان وبازارهای مجاور
- مسجد ملا اسماعیل
- حمام خان
- آب انبار دو دهانه خواجه
- بازار کاشیگری
- خانه بلور فروش
- بازار ریسمانیان
- بازار مسگرها
محله گلچینان
گلچینان محله ای کوچه در داخل محله هاشم خان میباشد که از جهات شمال به محله مصلی ، از جنوب به محله هاشم خان، از شرق به محله گودال عباسی ، واز غرب به محله هاشم خان محدود می شود .
نام محله تنها در کتاب یادگارهای یزد آمده است وهیچگونه اطلاعات تاریخی دیگری دردسترس نیست . البته به احتمال زیاد محل قرارگیری فعلی این منطقه ، محله تبریزیان بوده است که با گسترش شهرسازی کم کم در دل محلات دیگر ادغام شده است .
در وقف نامه محمدتقی خان نام فعلی محله گلچینان را محله تبریزیان ذکر کرده است . « محمد تقی خان …. که پیوسته به معماری همت بلند و مهندسی طالع ارجمند به احداث مساجد و مدارس …. زینت بخش ساخت دارالعباده …. یزد گردیده، از آن جمله مدرسه مبارکه جدیده خانیه واقعه در محله تبریزیان به مقام درب حمام قافی …. » همچنین در بخشی دیگر در وقفنامه مدرسه مصلی مغازه هایی را وقف سقاخانه حظیره ملا نموده است که در آن نام تبریزیان ذکر شده است
"حانوت ندافی واقع به بازار خانم مشهوراً در خان تبریزیان..."
گفتنی است که این محله تا دوران قاجار به محله تبریزیان شهرت داشته واز رونق خاصی برخوردار بوده است ( مسجد تبریزیان که مربوط به دوران قاجار می باشد نیز در این محله واقع شده است ) وبه احتمال زیاد در دهه های اخیر به نام محله گلچینان تغییر یافته است .زیرا تنها مؤلف یادگارهای یزد نام این محله را ذکر کرده است .
وجه تسمیه
مورخان محلی یزد وتحقیقات وبررسیهای محلی اطلاعی در خصوص تسمیه این محله بدست نمی دهند . علی الظاهر افرادی در این محله سکونت داشتند که به گلچینی مشغول بودند ونام آن با گذشت زمان بر این محله اطلاق گردیده است .
سیر تحول
با توجه به محدوده جغرافیایی این محله احتمالا شکل گیری آن مربوط به عهد تیموری یعنی در قرن نهم هجری مربوط باشد .
عناصر شاخص تاریخی محله گلچینان
- مسجد تبریزیان
- آب انبار گلچینان
- حسینیه گلچینان
محله گازرگاه
محله گازرگاه از محلات قدیم شهر یزد میباشد که از جهات شمال به محلات جوی هرهر و پیر برج ، جنوب به محلات سلسبیل وسرباز ، از شرق به بلوار شهید عاصی زاده ، واز غرب به محله پیر برج وخیابان امام خمینی محدود است محله مذکور در مجاورت محله سلسبیل ودر بخش جنوبی خیابان مهدی واقع شده است
مولف تاریخ شهدای یزد دوبار نام محله مذکور را نقل کرده است . در محله گازرگاه باغی بنام باغ معین واقع شده و مالک آن معین التجار یزدی بوده است .
از شصت سال پیش به این سوی به منزل مسکونی تبدیل شده است و درختان قدیم آن از میان رفته است و عمارت آن از حیث حوضخانه مرمری ودرهای شیشه ای و زیر زمین بزرگ ونیز اطاق آئینه و قسمت نارنجستان هنوز هم جالب است . این بنا که به خانه بهادر (معین ) شهرت دارد و در محله گازرگاه واقع است از حیث گچبریهایی که براطراف دیوارهای حیاط آن شده است اشعار محتشم کاشانی به خط نستعلیق و نقوش گل وبوته جلب توجه می کند .
وجه تسمیه
گارزگاه به معنای رختشویخانه می باشد .
سیر تحول
نام این محل را مولف تاریخ شهدای یزد دوبارنقل کرده است. یکی از برجسته ترین آثار واقع در آن باغ معین و خانه بهار (معین می باشدکه از نظر گچبریهایی که بر اطراف دیوارهای حیاط آمده شده است جلب توجه می کند.
عناصر شاخص تاریخی محله گازرگاه
- ساختمان اداری استانداری
- خانه سیگاری
- خانه فرساد
- آب انبار فاطمه گلشن
- مسجد گازرگاه
- مسجد قریب
- بقعه آخوند کرباسی
- حمام گلشن
- عمارت (حسینیه) ناظم التجار
- خانه خان بهادر( معین )
محله کوشکنو
محله کوشکنو در مجاورت محلات سرچم و فهادان واقع شده واز جهات شمال به محله سید گل سرخ ، از جنوب به محله شاه ابو القاسم ، از شرق به محله فهادان ، واز غرب به محله سرچم و خیابان سید گل سرخ محدود می باشد .
کوشکنو ازمحلات قدیم یزد است .ذکر کوشکنو به عنوان محله وهمچنین نام دروازه کوشکنو درتواریخ یزد مکرراًدیده می شود.سابقه داستانی بنای این محل به نحوی که درکتب تاریخی آمده چنین است که چون ابو مسلم درخراسان بر ضد‌آخرین‌خلیفه اموی(مروان حمار )خروج کرد ، احمد بن محمد زمجی به حکم او مأمورتسخیر اصفهان ویزد شد در این زمان والی دست نشانده اموی در یزد ،ابوالعلاءبوده ابوالعلاء بدون هیچ مقاومتی از شهر بگریخت وبه ابرند آباد رفت ودرابرند آباد که معمور بود ، متحصن گردیده سپاه اعزامی ابومسلم به ریاست احمد زمجی در تعقیب حاکم فراری به ابرند آباد رفت وآن دژ رابه تصرف درآورد .سپس به دستور احمد زمجی ابوالعلاءوبا اعلم یزید به شهر آورده ودر آتش سوزانید وخود به حکمرانی یزدرسید .وی یکی از والیان با کفایت بود که به عمران وآبادانی توجه وافر داشت ،به دستور او عمارات ،مسجد ،حمام ، باغ قنات دریزد احداث گردید .
یکی از اقدامات او ساختن قصر زیبایی بنام کوشکنو که در عهد احمد کاتب صاحب تاریخ جدید یزد آنرا دروازه یا محله کوشکنو می نامیدند.سپس در عهد ابوجعفر علاءالدوله چهار تن از سرکردگان نظامی پادشاه کاکویه بنامهای مسعود بهشتی ،ابویعقوب دیلمی وابویوسف وکیا نرسو در گرد شهر یزدحصار کشیدند وچهار دروازه احداث کردند ونام این چهار سرهنگ دیلمی بر چهار دروازه به خط کوفی منقور کردند وآن چهار دروازه عبارت بودند از :کوشکنو ،قطریان ،مهریجرد ، درب کیا. مسجد کنونی کوشکنو یکی از آثار قدیمی محله کوشکنو می باشد .
وجه تسمیه
یکی از قدیمی ترین محلات یزد کوشکنو می باشد که در قرن دوم هجری توسط احمدبن محمد زمجی با احداث قصری بنام کوشک نو شکل گرفت (کوشکنو مأخوذ از قصری به همین نام است که به دستور احمدزمجی سردار عباسی احداث گردید )
سیر تحول
یکی از مهمترین محلات یزد محله کوشکنو می باشد که با توجه به مندرجات تاریخی قدمت محله کوشکنو به قرن دوم هجری برمی گردد .
عناصر شاخص تاریخی محله کوشکنو
- آب انبار کوشکنو
- مسجد صاحب الامر
- مسجد کوشکنو
- حسینیه کوشکنو
- پایاب کوشکنو
- آسیاب کوشکنو
محله کوچه بیوک
محله کوچه بیوک از محلات قدیم شهر یزد می باشد که در مجاورت محله سر دوراه واقع شده و از جهات شمال به محله سید صحرا ، از جنوب به محله سردوراه ، از شرق به محلات باغ گلشن و دولت آباد ، وازغرب به نواحی جدید ساز بلوار ۱۷ شهریور محدود است .
محله کوچه بیوک از محلات قدیمی یزد ومتصل به محله سر دوراه است ودر افواه عامه یک محله درنظر گرفته می شود هر دو از محلاتی است که درقرن نهم وجود داردونام آنها در متون ذکر شده است .مؤلف تاریخ جدید یزد به صورت «کوچه بیوک »ضبط کرده است واز اینجا بر می آید که در آن عهد به محله معروف نبوده است شاید بیوک یکی از شحنگان یزد به شمار می رفت ،کوچه بیوک بدو منسوب است بنا به اظهارات نویسنده تاریخ جدید یزد ، نزدیک به هزار کوچه بلکه بیشتر ازآب قنات اهرستان بهره برداری میکنند .این محلات عبارت بودند از:محله مامانوک ،یخدان ،نوغاباد ،مسعودیه ،پسردوراه ،کوچه بیوک ،چهار منار ،مصلی عتیق ،کوچه خطیر وسر چمر ،….»با توجه به نوشته های مورخان محلی یزد محله کوچه بیوک در قرن هشتم احتمال می رود شکل گرفته باشد.
وجه تسمیه
نام این محله مأخوذ از نام یکی از شحنگان یزد بنام «بیوک» میباشد .
سیر تحول
با توجه به گزارشـات مورخان محلی یزد احتمالا ٌمحله کوچه بیوک در قرن هشتم هجری شکـل گرفته است.
عناصر شاخص تاریخی محله کوچه بیوک
- مسجد پیر حسین دامغانی
- آب انبار حسینیه
- آب انبار گلشن
محله کثنویه
محله کثنویه درشمال غربی شهریزد ودر مجاورت محلات محمود آباد و نصرآباد قرار گرفته است که از جهات شمال به محله محمود آباد ، از جنوب به محله سید صحرا ، از غرب به محله محمود آباد واز شرق به محله نصرآباد محدود می شود
محله مذکور در گذشته از جمله آبادیهای مجاور شهر یزد بوده است که با توسعه تدریجی شهر اکنون یکی از محلات شهریزد می باشد . کثنویه از قدیمی ترین محلات یزد محسوب می شود که در جانب غربی شهر یزد واقع شده است . درمتون قدیم طبق ضبط جامع الخیرات از سکره های یزد محسوب میگردید. بنا به اظهارات جعفری تره بار مصرفی شهر یزد قرن نهم از آنجا تأمین می شده است وآن ناحیه را باغستان می نامیده اند. درتاریخ جدید یزد هم همین مطلب مندرج است ،بدین عبارت :«هرسه باغستان (دهاباد،نرسو باد وکثنویه) به یکدیگر متصل …اما کثنویه همچنان بر حال عمارت و زراعت است وبیشتر از آن موضع بر می آید وباغات معمور دارد ، ورعایای آن جانب بر یکدیگر تغلب وتسلط جایز ندارند وبر موجب راستی شرب کنند وبه خیر وطاعت کوشند وحق تعالی ایشان رابرکت عظیم داده . »
مؤلف تاریخ یزد در خصوص زیبایی ،سرسبزی وباغات بسیار کثنویه چنین گوید:
«باغستان نرسوآباد و دهاباد و کثنویه به هم متصل اند و باغستان بسیار و بستاتین خرم دارد و میوه بسیار حاصل می شود و بقلیات یزد از تره واسفناج ونعنا و ترخون و غیره بیشتر از کثنویه حاصل میشود و جدیده و برزه هم بدین شان متصل است.» «درین آبادی ،میرزا معین که از طرف شاه صفی وزیر یزد بو د باغی و عماراتی بنیاد نهاد و بعد از عزل وزیر به تصرف شرعی میرزامحمد امین درآمد »
«تاریخ بنای آن محل و اسم بانی معلوم را حروف نگشته لیکن چون ساکنان آن موضع از اهل صلاح اند وبر یکدیگر تغلب و تسلط و زیادتی جایز ندارند و پیوسته به طاعت و عبادت گذرانند حق تعالی بر مال وحاصل ایشان برکت فرموده و همگی مرفه الحال اند و به خیرات مایل و راغب و….» مطلبی که باید مورد اشاره قرارگیرد ارتباط نام کثنویه با لفظ کثه است .
می دانیم که کثه نام آبادی قدیم اولیه یزد بوده و شهر کنونی جایگزین آن شده است و به احتمال قوی کثنویه بخشی از شهر کثه باشد. در کتب جغرافیایی قدیم ، مسالک و ممالک ، نام یزد به عنوان ناحیت و کوره و شهر بزرگ آن کثه ذکر شده است. چنانکه یاقوت حموی در کتاب معجم البلدان خود می گوید:
"ناحیت یزدبزرگترنواحی باشد .سه جایی که مسجد آدینه دارد .کثه ومیبد ونائین وبهره (فهرج)"
وجه تسمیه
نام محله کثنویه با لفظ کثه مرتبط می باشد .می دانیم که کثه نام آبادی قدیم و اولی یزد بوده و شهر کنونی یزد جایگزین آن شده است و احتمال قوی دارد که کثنویه گوشه ای از شهر کثه باشد (پس کثنویه مأخوذ از لفظ کثه نام اولیه یزد می باشد ) . در کتب جغرافیایی قدیم نام یزد به عنوان ناحیه و کوره و شهر بزرگ آن ، کثه ذکر شده است .
سیر تحول
از نوشته های مورخان محلی یزد چنین بر می آید که کثنویه برجای کثه قدیم یزد شکل گرفته واولین بار در قرن چهارم هجری در ممالک ومسالک اصطخری ذکر گردیده است که در چندین جا به آن اشاراتی کرده است « اول کثه وآن شهر بزرگ آن اقلیم و ناحیت است میبد ونائین وفهرج وغیر از آن که درین ناحیت چهار منبر هست وبه هیچ ناحیت دیگر نیست وبه شهر کثه و بیضا و سرمق قلعه ها هست .
وبزرگترین کوره هایی که درحوالی اصطخر هست از طرف خراسان کثه است و کثه حومه یزد است . و اما کثه که حومه یزد است شهر خوش ومنزه با نعمت فراوان …. از قلعه گبران تا به شهر کثه که حومه یزدست پنج فرسنگ …واز کثه تا میبد ده فرسنگ ….
در سده های بعد تا قرن هشتم نام « کثه » فقط در آثار جغرافیایی آمده ودر منابع تاریخی همه جا از یزد نام برده اند .در سده نهم هجری نویسندگان تاریخ یزد نام کثه را با روایات زندان اسکندر در آمیخته و کثه را اول عمارت یزد پنداشته اند که به دستور اسکندر مقدونی ساخته شد و آنرا زندان ذوالقرنین خوانده اند
اما بطور یقین می توان گفت که کثه وکث در واژه فارسی باستان به معنای کوچک آورده شده است و این بدلیل کوچکی محله ( در مقایسه با شهر یزد ) در حومه یزد لقب یافته است .
عناصر شاخص تاریخی محله کثنویه
- باغ مشیر
- برج کبوتر خانه کثنویه
- حمام کثنویه
- حسینیه کثنویه
- بقعه سید کثنویه
- آ ب انبار زرتشتی های کثنویه
- حسینیه حاج محمد کاظم کثنویه
- بازارچه کسنویه
محله قلعه کهنه
این محله از محلات بسیار قدیمی یزد میباشد که از سمت شمال به محله مال امیر ، از جنوب به محله پیر برج و خیابان مهدی ، از غرب به محله وقت الساعت ، واز شرق به محلات سرسنگ و جوی هرهر محدود میشود . بیشترین قسمت برج وباروی قدیم شهریزد در این محله قرار دارد.
قدیمی ترین مآخذی که درآن نام محله مذکور درج شده است .کتاب جامع مفیدی نوشته مستوفی در قری دهم هجری است. مؤلف یادگارهای یزد درباره قلعه تاریخی که حسینیه هم درون آن واقع است چنین می نگارد : قلعه ( نارنج قلعه ، دیوانخانه ، دارالحکومه )قدیمی ترین مطلبی که از قلعه یزد در مراجع تاریخی داریم مربوط به عهد امیر تیمور گورکان واینکه اتمام آن قلعه در سال ۷۹۹ واقع شده است.»
در تاریخ جدید یزد مکرر از آن قلعه به عنوان قلعه مبارکه یاد شده است واز جمله گوید :تمامی عمارات شاهی در اندرون قلعه شد باسرای ترکانی ودر سال ثمان وثمانمائه (۸۱۰۸)که امیر زاده اسکندرعمر شیخ به یزد آمدپاره ای دیگر از شهر اضافه قلعه کرد وبارو به باروی شهر پیوست وحفر خندق کرد ودیگر پل روان دروازه شهر نهاد واندرون قلعه قصر عالی سه طبقه بساخت .
حکومتگاه حکام قلعه ساخته گردد. بنا برآن به فرمان آن حضرت در سنه ثمان وثمانمائه درجلو شهر که در
آنجا دیوانخانه شاه یحیی بود ، بارویی عریض وطویل رابه اتمام رسانیدند
بصرعاتی که بعداً در قلعه شده مربوط است به سال ۸۳۱ هجری یعنی عهد حکومت امیر چخماق و پسرش شمس الدوله محمد.بدین توضیح که پدرآنجا دیوانخانه ساخت وپسر عمارتی چند که از جمله دارالقرآن بود ایجاد کرد.اما طبق مسطورات تاریخ جدید یزد ،چون آثار رو به خرابی نهاد ،حاجی نظام الدین قنبر جهانشاهی به تجدید عمارت ومرمت آثار قدیم قلعه پرداخت.تفصیل ابنیه ایی که او در قلعه ساخت درتاریخ مذکور مندرج است ودر آنجا گفته شده است که ساختن آن ابنیه در سال ۸۶۱به اتمام رسید.مراد از محله ای که اکنون در شهر بنام قلعه کهنه مشهور است ودر عهد صفوی نیز به همین نام شناخته می شد.منطقه ای است که شاه یحیی مظفری دولتخانه خود را در آنجا ساخته بود وبعد از آن ،قلعه عصرتیموری در همان محل بنا گردید .
قلعه یزد به امر شاه عباسی صفوی ویران شد .وبقایایی که ازآن باقی ماند در ازمنه بعد مورد مرمت قرار گرفت ونارنج قلعه (لارین قلعه ) مشهور شد وقسمتهایی از آن هم اکنون محل اداره ژاندارمری است .حمام قلعه بعدها مورد استفاده دارالحکومه فعلی واقع شده بود.قسمتی از بنای کنونی فرمانداری (دیوانخانه دارالحکومه )توسط عبدالرحیم خان (مستوفی درسال ۱۲۹۹ساخته شد.وقسمت بیشتر آن از محمد خان والی است که دو بار به حکومت یزد رسید یک بار از سال ۱۲۸۰-۱۲۷۸وبار دیگر ۱۲۹۷-۱۲۹۳٫
مسجد شاه یحیی ومسجد بلبل ( جوی هرهر ) است که در آن نوشته یا کتیبه ای این محله آن گونه از مطالب کتاب یادگارهای یزد بر می آید در درون حصار قدیمی شهر یزد قرار داشته واکنون هم سالمترین برج وباروهای کهن یزد در این محله قرار دارد .همچنین منطقه میدان قلعه معروف در تواریخ یزد یا میدان سعادت همین منطقه بوده است .
وجه تسمیه
نام این محله مأخوذ ازنام دولتخانه شاه یحیی است که در قرن هشتم هجری یعنی در عهد آل مظفر احداث گردیده و بعد از آن ، قلعه عصر تیموری نیز در همان محل بنا گردید و این محله در عهد صفوی به قلعه کهنه شهرت یافت.
سیر تحول
با توجه به قرار گیری مسجد شاه یحیی در این منطقه چنین بر می آید که این محله در عهد آل مظفر احداث گردیده است . زیرا اساس اولیه این مسجد توسط شاه یحیی در اواخر قرن هشتم بنا گردیده است.
عناصر شاخص تاریخی محله قلعه کهنه
- فرمانداری قدیم
- برج وباروی یزد
- مسجد شاه یحیی
محله شیخداد
محله شیخداد در شمال غربی شهر یزد واقع شده واز جهات شمال به محله جنت آباد ، از جنوب به محله ابوالمعالی ، از غرب به محله نصر آباد ، واز شرق به محلات باغ گندم و سرچم محدود میشود .
نویسنده تاریخ یزد چنین نگاشته است :"شیخ دادا چون از طواف کعبه بازگشت خانقاه بسیار درولایت یزد بنا نهاد درسر آب نو وبندر آباد واشکذر وعزآباد ومیبد وبیده وبارچین وعقدا وهفتادر ودرهمه جا آش ونان به فقرا وابنا السبیل مقرر کرد..."
"... شیخ به شهر آمد وخانقاه سر آب نو بساخت چون در سال سبعمائه شیخ وفات کرد او رااز بندر آباد کرده به حکم وصیت به سر آب نو آوردند ودفن کردند و…» در کتاب تاریخ جدید یزد با اندکی تغییر چنین آمده است «وشیخ سعید درسر آبنو مقیم شد ودراین مقام که امروز مزار متبرک است باغی بود.شیخ آنرابخرید وبه قاضی وصیت کرد که زمان وفات من نزدیک است ،مرادراین مقام دفن کن وشیخ متوجه بندر آباد شد .»
محله شیخداد درعهد تیموری از محلات در بیرون دروازه وخارج یزد محسو ب می شده است .محله مذکوردرزمان تألیف جامع مفیدی به نام شیخداد معروف بوده است ولی ضمناًمؤلف مذکور تصریح می کند که مسجد «سر آبنو»شیخ تقی الدین در محله سر آب نو واقع است.بنابراین تغییر نام محله سرآب نو به محله شیخداد ازعهد صفوی متداول شده است .
چنانکه نویسند ه جامع مفیدی اشارت بدان دارد:نام محله شیخداد درکتاب جامع جعفری ذکر شده است .
وجه تسمیه
محله شیخداد درزمان شیخ تقی الدین دادا محمد بنا شده وتا دوره تألیف تاریخ یزد به محله "سرآب نو" معروف بود اما پس ازمرگ وی محله مذکور به «محله شیخداد »تغییر نام یاٿت .
سیر تحول
این محله منسوب است به شیخ تقی الدین دادامحمد که پس از وفاتش در بقعه ای که به همین نام مشهور است به خاک سپرد ه شد .مردم آن رابه عنوان شیخداد وسلطان شیخداد می شناسند .تقی الدین دادا محمد متوفی در سال ۷۰۰ هجری از صوفیه بنام یزد بود .محله شیخداد درزمان شیخ تقی الدین دادا محمد وتا
دوره تألیف تاریخ یزد ، جعفری به محله سرآب نو مشهور بود از نوشته های کتب تاریخی یزد چنین بر می آید که محله شیخداد در قرن هفتم هجری ایجاد گردیده است .
عناصر شاخص تاریخی محله شیخداد
- مسجد کوفه شیخداد
- آب ا نبار دروازه شیخداد
- مسجد سلطان شیخداد
- مجموعه سلطان شیخداد
- حمام شیخداد
- شعربافی شیخداد
محله شاه طهماسب
شاه طهماسب محله ای قدیمی در شهر یزد میباشد که از جهات شمال به محله ابوالمعالی ، از جنوب به محله مصلی ، از شرق به محله سر پلک و از غرب به محلات تخت استاد و ملتکیه محدود میشود ومیدان شاه طهماسب ( بعثت ) در مرکز این محله قرار گرفته است .
نام این محله در «کتاب تاریخ شهدای یزد»ذکرشده است . این محله شامل مسجد ،حسینیه ،مدرسه وتکیه بزرگ شاه طهماسب است که امروزه به صورت میدان برای دورگشتن اتومبیلها درآمده است .خیابان انقلا ب ( درنوبت اول وخیابان جدید الاحداثی در نوبت دوم این فضای با ارزش از مجموعه شاه طهماسب را از هم جدا کرده است .
مسجد شاه طهماسب درمیدان بعثت واقع است بانی ان خانش بیگم دختر شاه طهماسب است که به عهد ازدواج نورالدین نعمت الله بی میرمیران از خاندان شاه نعمتی الله ولی درآمد وآثار متعددی از خود به یادگار گذاشت از جمله آنهاست دیوانخانه موسوم به عبا سیه که درمیدان بعثت ساخته بود.
۱- سنگ محراب از مرمر به اندازه ۷۶×145 سانتیمتر ، نقش آن منحصر به گل بوته است .
۲- سنگ لوح ازمرمر به اندازه ۷۵×170 سانتیمتر ،که فرمان عطیه وتخفیف رسوم برآن به خط نسخ بسیار خوش کتیبه شاه طهماسب صفوی (۹۳۰-۹۸۴۹)نقل شده است.
وجه تسمیه
نام این محله مأخوذ از مجموعه شاه طهماسب شامل مسجد ،حسینیه ، مدرسه وتکیه بزرگ شاه طهماسب است که امروز به صورت میدان برای دور گشتن اتومبیلها درآمده است .
سیر تحول
براساس نوشته های مورخان محلی یزد محله شاه طهماسب در قرن دهم هجری ( در عهد شاه طهماسبصفوی ) احداث گردیده است .
عناصر شاخص تاریخی محله شاه طهماسب
- میدان شاه طهماسب
- مسجد شاه طهماسب
- خانه آقایی ها
- حمام کلاهدوزها
محله سید گلسرخ
محله سید گلسرخ محله کوچکی در شمال محله کوشکنو میباشد .که از شمال به محله رحیم آباد ، از جنوب به محله کوشکنو ، از غرب به محله جنت آباد و از شرق به محله فهادان محدود میشود .
این محله به مناسبت مزار سید حسین گلسرخ می باشد گاهی آنجا‌را محله دروازه سید گلسرخ نیز می گویند.سید گلسرخ زیارتگاهی است باگنبد کاشیکاری جدید ،بیرون دروازه کوشکنو درمحله سرچم واقع شده است :در آن صورت قبری وجود دارد که طبق کتیبه منصوب بر آن قبر سید معزالدین بن شرف الدین علی بن شمس الدین تاج الدین است .
مؤلف جامع مفیدی از مزار سید حسین گلسرخ واقع درسرچم نام می‌‌برد واو را از اقطاب می شمرد وکراماتی چند بدو منسوب میدار‌دو نامش‌را سید حسین می نویسد ولی اشاره ای به لقب ونسب او نمی‌کند.
عامه مردم یزد هم او رابه نام سید حسین پسر امام موسی بن جعفرمی دانند ومزاراورا بسیار محترم می شمارند
احتما ل دارد که انتساب این مزار به سید حسین ناشی ازآن باشد که قبر پیر حسین بن استادحسن متوفی در ۹۷۹نیز در همان مزار ویادر حدود همان محل بوده است وهم اکنون سنگ آن بر دیوار غربی بازارچه متصل به مزار نصب است .
چنانکه بیش ازاشارت رفت مزار سید گلسرخ در محله سر چم واقع شده بود ،امروزه با گسترش وتوسعه شهر محله سید گلسرخ یکی از محلات اصیل وقدیمی وبزرگ شهر یزد درآمد.با توجه به مطالب فوق الذکر احتمال قوی محله سید گلسرخ دراواخر قرن دهم هجری شکل گرفته است .
وجه تسمیه
در باب تسمیه محله مذکور باید گفت مزار سیدگلسرخ در آن واقع شده است بدین مناسبت به آن «محله سید گلسرخ » گویند.
سیر تحول
این محله که گاهی بدان دروازه سید گلسرخ نیز می گویند به مناسب قرار داشتن مزار سید گلسرخ در آن محل، به سید گلسرخ معروف گردید.سید گلسرخ خارج دروازه کوشکنو در محله سرچم واقع شده است که در این صورت مزاری وجود دارد بر اساس کتیبه منصوب بر آن قبر سید معزالدین علی بن شمس الدین محمد تاج الدین می باشد.بنا به گفته مستوفی بافقی مزار سید حسین گلسرخ در سرجم واقع شده است و از اقطاب به حساب می آید و کراماتی چندی بدو منسوب است. امروز با گسترش و توسعه شهر محله سیدگلسرخ یکی از محلات اصیل و قدیم و بزرگ شهر یزد درآمد.
عناصر شاخص تاریخی محله سیدگلسرخ
- بقعه سید گل سرخ
- حسینیه سید گل سرخ
- بازار چه سید گلسرخ
محله سلسبیل
محله سلسبیل در مجاورت محله گازرگاه واقع شده و از جهات شمال بهمحله گازرگاه ، از جنوب به خیابان سلمان فارسی ، از غرب به محله سرباز و از شرق به محله خان علی محدود میشود این محله در عصر قاجاری صحرای سلسبیل خوانده می شد و در تاریخ شهدای یزد ذکر شده است .در عهد قاجاریه این محله جز محلات خارج شهر محسوب می‌شده است و هم اکنون کوچه ای بنام کوچه سلسبیل باقی مانده است .
وجه تسمیه
با توجه به اینکه محله سلسبیل در گذشته های دوراز نقاط خوش وآب وهوا وخنک یزد به شمار می رفت ،این محله بدین مناسبت به سلسبیل یعنی (جای خوش آب وهوا وسر سبز وخنک )نام گرفت .
سیر تحول
با توجه به موقعیت محله سلسبیل احتمالاٌ دراواخر قرن نهم هجری شکل گرفته است .
عناصر شاخص تاریخی محله سلسبیل
- دبستان خسروی
محله شاه ابوالقاسم
محله شاه ابو القاسم در مجاورت محله فهادان واقع شده و از جهات شمال به محلات کوشکنو و سرچم ، از جنوب به محله دروازه شاهی ، از شرق به محله وقت الساعت ، واز غرب به محله باغ گندم محدود است .
درتلفظ اصیل یزد (شاه بوالقاسم) از محلات قدیم واصیل شهر به شمار می آید ونام درست آن شهاب الدین قاسم است .در جامع مفیدی یکبار به شکل «محله شهاب‌الدین قاسم »وبار دیگر به مناست ذکر مصنعه علی اکبر طراح به شکل شاه ابوالقاسم آمده ودر مقام دیگر که این مصنعه رانام برد بصورت شهاب الدین یاد شده پس معلوم است که در عهد صفوی مردم اسم آنجا را تعریف کرده بودند.از شهاب الدین قاسم طراز که ذکر اودر تواریخ یزد آمده است در جامع الخیرات هم شهاب الدین قاسم الطراز ذکری آمده واز باغ او نام رفته ومعلوم است که در سالهای تألیف کتاب مذکور یعنی حدود ۷۳۲هجری شهرتی داشته واز هم عصران سید رکن الدین بوده است .درتاریخ جدید یزد با نسبت «مستوفی »ضبط است ودر جامع مفیدی نیز منصبش «مستوفی »ذکر شده ضمناً باید گفت این شهاب الدین قاسم طرازغیر ازشهاب الدین قاسم معاصر شرف الدین علی یزدی (یعنی در عصر شاهرخ )وبانی بعضی از تأسیسات مانند خانه وطنی وبادگیر و حوضخانه وسر ایستاده وباغ و حمام است که شرف الدین مذکور درباره آنها قطعات اشعار داردوآن آثار در سال ۸۱۳بوجود آمده بوده است .از نوشته های مورخان محلی یزد چنین برداشت می شود که محله شاه ابوالقاسم در قرن هشتم هجری احداث گردیده است .
وجه تسمیه
نام این محله بسیار معروف مأخوذ ست از اسم شهاب قاسم طرازمی باشد که در قرن هشتم هجری در محله مذکور مدرسه ومسجدی را به همین عنوان تأسیس کرد . و نام این مسجد ومدرسه به مرور ایام به صورت شاه ابوالقاسم تداول یافته است .
سیر تحول
از مطالب مورخان محلی یزد چنین برمی آید که محله شاه ابو القاسم در قرن هشتم هجری احداث گردیده است .
عناصر شاخص تاریخی محله شاه ابوالقاسم
- مسجد شاه ابوالقاسم
- بقعه شهاب الدین طراز
- حسینیه شاه ابوالقاسم
- مسجد تشکری
- خانه معدن نطق
- مدرسه کمالیه (بقعه شاه کمال)
- آب انبار شاه ابوالقاسم
- بقعه سید النبی
محله سر دو راه
محله سر دوراه در مجاورت محلات پشت باغ و کوچه بیوک قرار گرفته واز جهات شمال به محله کوچه بیوک ، از جنوب به محله خرمشا ، از غرب به محله اهرستان ، واز شرق به محله پشت باغ محدود می شود.
محله سر دوراه ، متصل به محله کوچه بیوک ودر تداول عامه ،یک محله اطلاق می شود. هر دو ازمحلاتی هستند که در قرن نهم موجود بوده ونام آنها در تواریخ یزد آمده است.بنا به گفته احمد کاتب ،نزدیک به هزار کوچه بلکه بیشتر از اب قنات اهرستان استفاده می کنند مانند محلات مامانوی ،یخدان ،نوغاباد ،مسعودیه ،سردوراه وکوچه بیوک وچهار منار و…
محله نامبرده که گویا به واسطه بودن بر سر دو راهی اصفهان وشیراز بدین نام خوانده می شود (هنوز هم مردم این محل ،چهار راه فرهنگیان کنونی رادروازه اصفهان می گویند)ازمحلات خوش آب وهوای یزد است.وجود در ختان فراوان انار ،توت ،شفتالوهمراه باکشتزارهای گسترده یونجه وهندوانه وخربزه وکدو به این برزن رنگی دگر می دهد.متأسفانه هر سال ،ساخت خانه های نو ،کشتزارهایش از بین می رود.در سده های پیشین جزیی از برزن اهرستان وآن گاه کوچه بیوک بوده است .نامی برین بنای آن مجموعه زاویه است که در گذشته ها در بردارنده مسجد ،حسینیه ،بقعه ،آب انبار ،حمام وکتابخانه بوده که اکنون جز سر در مسجد وآب انبار ویرانه چیزی از آن بر جای نماندهاست
مؤلف جامع مفیدی در خصوص مسجد زاویه می گوید « جان آغا خانم همشیره …. محمد زمان سلطان … در زمان اختیار در محله اهرستان به این مکان که الحال به زاویه اشتهار دارد عمارات عالی ساخته و بقعه ای در کمال تکلف و تزئین به طلا و لاجورد به اتمام رسانیده و موسوم به بقعه زاویه و املاک و رقبات بسیار بر آن وقف نموده ».
وجه تسمیه
محله نامبرده به واسطه قرار گرفتن بر سر دوراهی اصفهان وشیراز بدین نام خوانده می شود .
سیر تحول
این محله متصل به محله کوچه بیوک در تداول عامه یک محله اراده می شود. این دو محله در قرن نهم هجری وجود داشته و اسامی آنها در متون تاریخی یزد ذکر شده است.این محله از محلات خوش و آب و هوای یزد است. مشهورترین بنای موجود در آن محله مجموعه زاویه است که در دوران گذشته شامل مسجد، حسینیه، بقعه، آب انبار، حمام و کتابخانه بوده است. امروز جز سردر مسحد و آب انبار ویرانه چیزی از آن مجموعه بر جای مانده است. در وقفنامه مصلی از این محله و چند باغ آن نامبرده شده است.
عناصر شاخص تاریخی محله سردوراه
- مسجد زاویه
- آب انبار زاویه
- آب انبار سر دوراه
- آب انبار محمد باقر
- کارخانه اقبال
محله سرچم
محله سرچم از جمله محلات قدیم یزد می باشد که از جهات شمال به محلات جنت آباد و سید گلسرخ ، از جنوب به محله شاه ابوالقاسم ، از غرب به محله شیخداد ، واز شرق به محله کوشکنو محدود می باشد.
محله سر جمع درتداول عامه «سر چم»گفته می شود کما اینکه در «تاریخ شهدای یزد »چند بار به همین صورت ذکر شده .ذکر این محله درتواریخ یزد مکرر آمده و در قرن نهم از محلات خارج شهر بوده است .
بنا به نوشته احمد کاتب سال ۶۷۳ براثر وقوع سیل محلات مریاباد ، سرسنگ ، و بخشهایی از محله یعقوبی وسلغرآباد تخریب گردید و صدمات زیادی به مردم این محلات آورد عموم مردم از خرد وکلان بر سر بلندی تجمع کردند وپس ازپایان یافتن سیل ،مردم کم‌کم به احداث ساختمانهای جدید پرداختندوبدین مناسبت درابتدا به آن مکان «سرجمع»گویندودر عهد مؤلف به«سرچمر »مشهور گشت.
ازمطالب تاریخ یزد چنین بر می آید که محله سرچم یکی از محلاتی است که ازآب قنات تفت ونصیری بهره مند گردد درتاریخ یزد آمده است: « آسیای کهنه و مامانوک ومشتوک ویخدان ونوغاباد ومسعودیه وسردوراه وتبوک وچهار منار ومدرسه مصلی عتیق وکوچه خطیب وخلف باغ عزآباد واسکندریه وسرچم وقریب دویست مصنعه از این آب (آب تفت ونصیری ) پرمی شود ومردم از آن منفعت می یابند.
مؤلف جامع مفیدی این محل را محل دفن سید سرچم و سید خمیر ذکر کرده است و آورده که سیدسرچم از سادات مورد احترام مردم بود که در سال ۸۵۶ نزدیک برج اولیا دفن گردیده است
همچنین در ذیل معرفی سید حسین گلسرخ و پیر خمیر آورده که این سید در محله سرچم مغازه نانوایی داشته است که امروزه نیز قسمتهایی از خانقاه پیر خمیر ( از مریدان سید گلسرخ ) باقی مانده است .
بطو کلی آنچه از مطالب بالا استناد می شود این است که محله سرچم یکی از محلات خارج شهر بوده است که در قرن نهم هجری به عنوان یکی از مقابر قدیمی و عمده ذکر شده است
بطوری که امروزه در مسجد کنونی سرچم ، در سنگ قبری از قرن پنجم هجری دیده می شود که صحت گفته های فوق را تأ یید می نماید بدین مضمون :
۱- سنگ قبر مورخ ۴۷۵ به اندازه ۲۷×41 سانتی متر که آیات و عبارت مذکور در ذیل بر آن نقل شده است
حاشیه : بسم ا … الرحمن الرحیم کل من علیها فان و یبقی وجه ربک ذوالجلال و الاکرام
متن : هذا قبر ابراهیم بن عبد الرحمن … بن سهلان من … سنه خمس و سبعین و اربعائه
۲- سنگ قبر به همان اسلوب و به اندازه 39 ×62 سانتی متر که حاشیه اول به علت سائیدگی قابل قرائت نیست .
حاشیه دوم ( سوره آل عمران آیه ۱۸ ) پیشانی ( شهادتین ) متن : هذا قبر … رجب …. اربع مائه
وجه تسمیه
در باب تسمیه آن گویند که «جمع »است به مناسبت آنکه مردم در یکی از واقعه های سیل بر سر بلندی تجمع کردند.
سیر تحول
ازمطالب مورخان محلی یزد چنین مستفاد می شود که محله سرچم در قرن هفتم هجری ایجاد گردیده است. و در قرن نهم هجری از مزارهای معروف خارج شهر بشمار می رفته است .
عناصر شاخص تاریخی محله سرچم
- بقعه سید گل زرد
- مسجد سرچم
- بازارچه و مرکز محله سرچم
- بقعه سید گل مشکینجه
- حسینیه سرچم
محله سرپلک
محله ای کوچک در مجاورت محله شاه طهماسب میباشد که از جهات شمال به محله لرد کیوان ، از جنوب به خیابان قیام ، از شرق به محله لب خندق ، وار غرب به محله شاه طهماسب محدود میشود .این محله از محلات قدیمی شهر یزد است ،نامش مکرااًدر تواریخ یزد دیده می شود.در قرن هشتم هجری از محلات خارج شهر ونزدیک به دروازه قطریان بود.در جامع الخیرات استطرادأاز آن به عنوان «سرپل »یاد شده است.یکی ازبرجسته ترین آثار بجای مانده از محله سر پلک مسجد سر پلک است . بنا به نوشته جعفری ،سر پلک در خارج شهر یزد قرار داشت و بناهای مشهوری همچون مدرسه ضیائیه و مدرسه قطبیه در آن قرار داشت. بنا به نوشته احمد کاتب مدرسه ضیائیه مشهور به ضیائیه داویان که توسط خواجه ضیاءالدین محمد داویان احداث گردید . همچنین قسمتهایی از بقعه خواجه ضیاء الدین محمد نیز باقی مانده است که به استناد منابع تاریخی این مکان مزار فرزندان بنی نمیم ( که خود نیز در فهرج مدفون است ) و بسیاری از رجال ، از جمله فخر الدین احمد نائینی ( ۸۴۹ هجری ) می باشد . ومدرسه قطبیه توسط خواجه علی قاسمان مسجدی در سر پلوک ساخته وطبنی جهت مقبره خود دایر نمود. از نوشته های مورخان محلی یزد چنین استنباط می شود که محله سر پلوک در اواخر قرن هفتم هجری شکل گرفته است .
وجه تسمیه
چنانچه از نام این محله برمی آید محله مذکور ماٌخوذاز "سرپل" می باشد که در عهد آل مظفر در خارج از حصار شهر یزد قرار ذاشته است .
سیر تحول
ازنوشته های مورخان محلی یزد چنین برمی آید که محله سرپلک در اواخر قرن هفتم هجری شکل گرفته است .
عناصر شاخص تاریخی محله سر پلک
- حسینیه حاج یوسف
- آب انبار سرپلک
- مسجد سرپلک
- حسینیه سرپلک
- بازارچه سرپلک
محله سرباز (شاهد باز)
محله سربازکه به محله شاهد باز نیز شهرت دارد در ضلع شمالی میدان امیر چقماق قرار گرفته است واز جهات شمال به محله گازرگاه ، از جنوب به میدان امیر چقماق و خیابان سلمان فارسی ، از شرق به محله سلسبیل ، واز غرب به خیابان امام خمینی ومیدان شهداء محدود میشود .
باتوجه به قرارگیری خانه وکوچه رشتی ها در این محله می توان گفت که این محله در دوران قاجار از اهمیت خاصی برخوردار بوده است . یکی از تجار معروف شهر ( حاج ابوالقاسم رشتی ) نیز در آن محله قرار داشته است . گفتنی است که حاج ابو القاسم رشتی از افراد متعین عصر خود بوده است و مؤلف کتاب دستورالاعقاب، که کتابی در قبایح اعمال حاجی میرزا آقاسی است به نحو شاخصی از حاج ابوالقاسم رشتی نام برده است .از جمله استحداثات او می توان به قلعه ابوالقاسم رشتی در محله رحمت آباد و کاروانسرایی در عقدا و …. اشاره نمود .
وجه تسمیه
ایرج افشار نام این محله را شر باز ذکر کرده است که در اسناد و قبالجات به نام شاهدباز نیز دیده میشود ولی هیچ یک از منابع تاریخی وجه تسمیه ای برای آن ذکر نکرده اند.
سیر تحول
با توجه به محدوده جغرافیایی محله سرباز ، احتمال می رود که شکل گیری محله مذکور مربوط به قرن نهم هجری باشد .
عناصر شاخص تاریخی محله سرباز
- خانه رشتی ها
- گاراژ بافقی ها
محله تَل
محله تل از جمله محلات بسیار قدیمی یزد می باشد که در مجاورت محلات پنبه کاران و شش بادگیری واقع شده است و از جهات شمال به محلات پنبه کاران و لرد آسیاب ، از جنوب به میدان مارکار و بلوار بسیج ، از غرب به محلات دروازه قصابها و شش بادگیری ، واز شرق به محله زرتشتیها محدود می شود .
این محله بنام سر تل هم موسوم است ، در تاریخ شهدای یرد چند بار به عنوان محله تل ذکر شده است . در متون قدیمی یزد نامی از محله مذکور برده نشده است. تل به معنای تپه وسر بالایی می باشد.به نظر می رسد احتمالاًتوجه به گسترش شهر در قرن نهم هجری واحداث محله امیر چقماق درقرن نهم مذکور نیر در همان دوران شکل گرفته باشد .
وجه تسمیه
تل در لغت به معنای تپه ، بلندی وسر بالایی می باشد . از آنجایی که این محل بلندتر از نقاط دیگر در قرون هشتم ونهم هجری واقع شده بود بدان محله سر تل (تل) گویند.
سیر تحول
به نظر می رسد با توجه به گسترش شهر در قرن نهم هجری و احداث محله امیر چقماق در این قرن محله تل نیز در همان دوران ( قرن نهم ) شکل گرفته باشد .
عناصر شاخص تاریخی محله تل
- خانه گلشن ( هتل لاله )
- مسجد الرحمن
- حمام محله تل
- میدان وساعت مارکار
- باغ مرشد
محله پنبه کاران
محله پنبه کاران محله ای کوچک در مجاورت محلات نظرکرده وتل میباشد که از جهات شمال به محله نظرکرده ، از جنوب به محله تل ، از شرق به محله لرد آسیاب ، واز غرب به محله خواجه خضر محدود است .
وجه تسمیه
نام این محله در کتب تاریخی یزد نیامده است .چنانکه از نام آن بر می‌آید محله مذکور محل زندگانی پنبه کاران یزدی بوده است .
سیر تحول
با توجه به محدده جغرافیایی محله و مجاورت با محلات تل و شش بادگیری احتمال می رود که در اوایل عهد صفوی شکل گرفته باشد.
عناصر شاخص تاریخی محله پنبه کاران
- کاروانسرای غلامعلی سیاه
- حسینیه پنیه کاران
- آب انبار پنبه کاران
- بازارچه غلامعلی سیاه
محله ایلچی خان
ایلچی خان محله ای کوچک درمجاورت محله پیربرج میباشدکه از جهات شمال به خیابان مسجد جامع ، از جنوب به محله پیربرج ، از شرق به خیابان امام خمینی ، واز غرب به محلات دار الشفاء ودروازه شاهی محدود است . ودر ضلع جنوبی خیابان مسجد جامع قرار گرفته است.
ایلچی خان نام محله ای است واقع در جنوب مسجد جامع و متصل به دارالشفاءیعنی محله ای که در عهد محمد بن مظفر جزءشهر شد وچون دروازه ای در ان حدود بر حصار باز کردند به نام آن محل خواندند.در جامع مفیدی آمده است :«وچون سلطان ایوسعید وفات یافت هر حاکم در هر مقام که بود آنجا را درتصرف خود گرفت ومحمد بن مظفر در سال سبع واربعین وسبعمائه یعنی عمارات بیرون در شهر بگرفت مثل محله صندوقیان وسنبلان وباغ بهشتی ومدرسه اتابک سام وخلف ومدرسه وکوچه جلال ودارالشفاءوایلچی خان ومحله باب کیا ومزار شرف الدین خضر وسنجدستان باروگرد آن بکشیدند وحفر خندق کردند. نام محله در توایخ یزد وتواریخ بعد ازآن ضبط است .احمد کاتب در تاریخ جدید آنرا «ایلچی خانه»ضبط کرده است ومؤلف تاریخ یزدبه صورت الچی خان آمده است. نام این محله طبق نوشته مؤلف جامع مفیدی در عهد صفوی به «دروازه ملا »مشهور شد.بدین مناسبت لازم است به نکته ای که بعدها بر اثرتحقیقات بیشتر ممکن است موجب کشف مجهولی وبروز ایرادی بشود بپردازم وآن نکته این است که دروازه کیا طبق آنچه ازمسطورات کتب یزد مستفاد می شود همان درب خطیره است وچون نام خطیره در تداول عامه بیشتر به صورت «خطیره ملا »استعمال می شود محتمل است که مراد مؤلف جامع مفیدی از «ملا »خطیره ملا بوده است .درین صورت هر سه نام از آن یک دروازه خواهد بود وبا آنچه در خصوص مطالب مربوط به محله دروازه کیا گفته شده است ،مغایرت دارد .
دراین باب باید به تحقیق محلی کاملتر پرداخت مخصوصاً باید از قباله قدیمی کمک گرفت تا مشکل برطرف شود .درین صورت باید توجهی به دروازه شاهزاده فضل کرد که با دروازه خطیره ملا محتملاً تطبیق می کند.
وجه تسمیه
چنانکه از نام محله مذکور بر می آید ،به احتمال قوی این محله به مناسبت سکونت واسکان ایلچیان در قرن هشتم ونهم به ایلچی خانه در آثار مورخان محلی یزد آمده است . بعدها در عهد صفوی نام این محله به «دروازه ملا»تغییر نام یافت که احتمالاًمنظورش همان ملاخطیره (خطیره ملا) باشد .
سیر تحول
از نوشته های مورخان محلی یزد چنین مستفاد می شود که محله ایلچی خان در اواخر قرن هشتم هجری شکل گرفته است
عناصر شاخص تاریخی محله ایلچی خان
در محله ایلچی خان اثر تاریخی شاخصی از گذشته بجای نمانده است .
محله خواجه خضر
محله خواجه خضر درمجاورت محله امیر چقماق قرار گرفته واز جهات شمال به محله امیر چقماق ، از جنوب به محله دروازه قصابها ، ازشرق به محله پنبه کاران واز غرب به خیابان امام خمینی محدود میشود . محله مذکور در ضلع شرقی خیابان امام خمینی ، حد فاصل میدانهای امیر چقماق و شهید بهشتی قرار دارد.
نام این محله در تاریخ شهدای یزد چندین بار مکرر شده است. مؤلف جامع مفیدی در ذیل معرفی ملانا شرف الدین خضر بیان میکند که : « … در زمان حیات ، خانقاهی مختصر و طنبی محقر در نهایت صفا و تکلف مزین به طلا و لاجورد در محله پای بور ، مشهوداً احداث نموده و پایابی ازآجر پخته در میان خانقاه حفر نمود و آب سوی در آن جاری کرد و چون آن عمارت در سنه خمس و خمسین و سبعانه [۷۵۵] اتمام پذیرفت ، در شهور سنه ستین و سبعانه [۷۶۰] بنای زندگانی آن جناب انهدام یافته ، در طنبی مزبور دفن گشت .» همچنین از جمله احداثات دیگر او حمام فرط را ذکر کرده است .
وجه تسمیه
به استناد از متون تاریخی نام اولیه این محله « پای بور » بوده است که به علت دفن مولا نا شرف الدین خضر که از علمای عهد آل مظفر بوده در این محله بدین نام لقب یافته است .
سیر تحول
مؤلف جامع مفیدی محله خواجه خضر را مربوط به قرن هشتم هجری میداند و بیان می کند : زمانی که امیر مبارزالدین (سر سلسله حکومت آل مظفر ، درقرن هشتم ) حصار شهر را ایجاد نمود بسیاری ازمحلاتی که خارج ازآن بودند ، داخل حصار شهر گردیدند از جمله می توان به مزار شرف الدین خضر ( خواجه خضر ) اشاره نمود .
عناصر شاخص تاریخی محله خواجه خضر
- حسینیه خواجه خضر
- زور خانه خواجه خضر
- بازارچه خواجه خضر
- آب انبار خواجه خضر
محله باغ گندم
محله باغ گندم از جهات شمال به محلات سرچم و شیخداد ، از جنوب به محله لرد کیوان ، از شرق به محله شاه ابو القاسم ، واز غرب به محله ابو المعالی محدود می شود . وبخش عمده آن در ضلع غربی خیابان سید گلسرخ قرار گرفته است .
یکی از محلات کهن یزد باغ گندم است که درحال حاضر در طرف غرب خیابان سید گلسرخ وچسبیده به محله شیخداد قرار دارد .در کتاب یادگارهای یزد بارها یاد آن زیر نامهای : باغ گندم ، محله باغ گندم ،کوچه باغ گندم وآب انبار باغ گندم آمده.ایرج افشار در بخش باغها می نویسد :
مطالعه تواریخ قدیم یزد نشان می دهد که باغهای مهم وبزرگ وزیبا از قدیمی ترین ایام درآنجا ساخته می شده وذکر بسیاری ازآنها در آن کتب موجود است .از جمله در تاریخ یزد از سی باغ نام رفته است ولی افسوس که اثری ازهیچ کدام از آنها اکنون بر جای نیست .از نام باغهای کهن فقط سه نام ،به صورت نام سه محله از شهر باقی مانده :یکی باغ صندل ودیگری باغ گندم وسوم پشت باغ آباد (که اکنون اختصاراً پشت باغ گویند.»
مؤلف جامع مفیدی در ذیل معرفی شعرای قرن یازدهم هجری از ملا محمدکاظم نام می برد که رباعی می سرائیده و ساکن محله باغ گندم بوده است. ومی نویسد در محله باغ گندم دو آب انبار هست : یکی از آن دو کتیبه ای معرق به طول۲۰/ ۳ متر دارد ودو لچکی کاشی معرق هم بالای سردر آن هست متن کتیبه سه بیت شعر وماده تاریخ [۹۷۱ه.ق] به خط نستعلیق خوش است بدین صورت :
زهی زایر کعبه آن قطب عالم
کند روزیش در جهان حج اکبر
به نذر امام رضا این بنا کرد
که یا به خلاص ز گرمای محشر
دلیلی جوخضراز توتاریخ برسد
بگو : روزی او بود آب کوثر »
برسر در ورودی مسجد باغ گندم و نیز بالای محراب آن دو شبکه از کاشیهای آبی رنگ قرن نهم هجری نسب می باشد . در بیرون مسجد نیز سه لوحه سنگ قبروجود دارد که متعلق به قرن هشتم و یازدهم می باشد بدین شرح :
۱- لوح گچی صلیب مانند به اندازه ۴۳ × 69 که قسمت باریک شده آن ۲۶ سانتی متر است با کتیبه ای به خط نسخ و کوفی . متن حاشیه به خط نسخ : « هذا قبر مولانا و صاحب امعظم المرحوم المغفور السعید الحافظ و القراء والزاهد والعابد زین الحاج والحرمین حاجی زین الدین علی بن معز الحاج والحرمین نجم الدین محمود بن شیخ زاهد زین الدین علی شاه بنده الیزدی فی تاریخ ثامن عشر رمضان سنته اثنین و ثمان و سبعانه » ( 782 ه ق )
۲- لوحه کاشی به اندازه ۳۶ / 28 سانتی متر به خط نستعلیق مربوط قبر ابوالحسن متوفی ۱۰۴۴ هجری قمری
۳- لوحه کاشی قبر مورخ ۱۰۸۳ هجری قمری ، وبه خط نستعلیق که میرزاجان از خطاطان معروف عصر صفوی است .
گفتنی است متن کتیبه ها بطورکامل در کتاب یادگارهای یزد ( ایرج افشار، ج۲ ،ص ۲۳۹ )آورده شده است .
وجه تسمیه
در قرون گذشته در این محله باغات پهناور گندم وجود داشت که باگذشت ایام آن باغات پهناورگندم از بین رفته وجای آنرا محله ای تحت عنوان محله باغ گندم گرفت که در مجاورت محله ابوالمعالی وشیخداد واقع شده است .
سیر تحول
با در نظر گرفتن محدوده جغرافیایی محله مذکور و مجاورت با محله شیخداد احتمالا شکل گیری آن به اواخر قرن هفتم برمیگردد .
عناصر شاخص تاریخی محله باغ گندم
- حسینیه باغ گندم
- آب انبار باغ گندم
- مسجد باغ گندم
محله جوی هرهر
این محله در مجاورت محله سرسنگ واقع شده و از جهات شمال به محله سرسنگ ، از جنوب به محله گازرگاه و خیابان مهدی ، از شرق به کوی سعدی و از غرب به محله قلعه کهنه محدود می باشد .محله مذکوردر بخش شمالی خیابان مهدی واقع شده است .
براساس تحقیقات محلی ومراجعه به کتب تاریخی یزد نام این محله تنها دریک مورد درکتاب جامع جعفری آمده است وظاهراًدر دوران گذشته قبرستانی در محله جوی هرهر وجود داشته که در حال حاضر بخشی ازآن تخریب شده است وجزءخیابان در آمده است .
وجه تسمیه
جوی هرهرو قبرستان جوی هرهردر این محله واقع شده است . بدین مناسبت بدان محله «جوی هرهر»گویند.
سیر تحول
با توجه به محدوده جغرافیایی این محله و نوشته های صاحب جامع مفیدی احتمال می رود محله جوی هرهر در قرن دوازدهم هجری شکل گرفته باشد .
عناصر شاخص تاریخی محله جوی هرهر
- مسجد جوی هرهر
محله بازار نو
بازار نو محله ای کوچک در مجاورت محله وقت الساعت میباشد که از شمال به محله فهادان ، ازجهات جنوب ، شرق وغرب به محله وقت الساعت محدود میشود .
نام این محله در جامع مفیدی ذیل ذکر عمارات الله قلی بیک در یزدآمده است : در اوایل حال که آن جناب از جانب خاقان جنت آشیان به خدمت کراقی سرکار خاصه شریفه سرافراز گردیده به یزد آمد در محله بازار نو متصل به میدان وقت وساعت خانه ای خریداری نمود و ودر اطراف وجوانب چند خانه دیگر خریده به یکدیگر متصل ساخت و عمارت عالی از حوضخانه و شاه نشین و طنبی و قهوه خانه طرح انداخته به اتمام رسانید ودر ایام حیات و زمان دولت در آنجا صبحت مشغولی نمود.
وجه تسمیه
مورخان محلی یزد وتحقیقات محلی اطلاعی در خصوص تسمیه این محله بدست نمی دهد باگسترش شهر در اواخر قرن نهم ،بازار جدید الاحداثی درمجاورت محله وقت الساعت ایجاد گردیدکه با توسعه بازار محله ای به همین نام شکل گرفت . از این رو بدان بازار نو گویند .
سیر تحول
نام این محله کتاب جامع مفیدی آمده است. به نظر می رسد این محله با توجه به شواهد موجود در قرن دهم هجری جز یکی از محلات داخل حصار بوده و به جهت کوچکی محدوده آن اهمیت چندانی نداشته است.
عناصر شاخص تاریخی محله بازار نو
- مسجد ملاعبد الخالق
- مسجد آکریما
- بقعه گنبد هشت
- مسجد زین الدین آقا
- خانه امام حسینی
- مسجد بازارچه
- مسجد افشارها
- مسجد سادات قل هوالهی
محله امیرچقماق
محله امیر چقماق از جمله محلات معروف و قدیمی یزد می باشد که ازسمت شمال به محله سرباز ، ازجنوب به محله خواجه خضر ، از شرق به محله نظر کرده ، واز غرب به خیابان امام خمینی محدود میشود .ودر ضلع جنوبی میدان امیر چقماق قرار گرفته است .
آبادانی این محله ازامیر چخماق شامی است بدین معنی که او در محله دهوک به ایجاد مسجد پرداخت وپس از آن محله مذکور به نام او خوانده شد ؛از تواریخ یزد چنین بر می آید که «دهوک »به قسمت بالا وپایین تقسیم می شده وتأسیسات امیر چخماق در «دهوک اسفل »یا «سفلی »بوده است .این محله در زمان تألیف تاریخ یزد خارج شهر (ظاهر شهر) محسوب می شد اما پس ازایجاد بناهایی که به دستور امیر چخماق شامی صورت گرفته به محله میر چخماق مشهور شد
در تاریخ یزد ذیل «ذکر کاروانسرا وخانقاه امیر مشارالیه (امیر چخما ق )وچاه سرد وحمام وقنات خانه »آمده است :«درظاهرشهر یزد در محله دهوک کاروانسرای عالی که در هیچ دیار مثل آن نیست بنا نهاد وقریب سی وپنج صفه وگنبد ساخته وبر در هر گنبد ی ایوانی متصل به آن وحوض وسیع از مرمر تراشید وآب خیرآباد دهوک رادر آن جاری کرده وبر درگاه ساباطی رفیع وده دکان ساخته و در جنب آن خانقاه مروح وحوض آب درمیان خانقاه و باغچه مشجر در خلف خانقاه وقنات خان نیکو در میان کاروانسرا وخانقاه ومصنعه عالی ساخته ومقابل حمامی در غایت خوبی ومسجد جامع که در اوصاف مساجد ذکر آن گفته خواهد شد .همچنین مؤلف تاریخ یزددر جای دیگر کتاب خود آورده است که مسجد جمعه نو که بعدها به مسجد امیر چخماق معروف گردید درمحله دهوک خارج یزد امیر جلال الدین چخماق شامی سردار معرو ف شاهرخ ویکی از حکام یزددرقرن نهم هجری وهمسر وی بی بی فاطمه خاتون احداث گردید .نویسند ه تاریخ جدید یزد بااندکی تغییرچنین آورده است «امیر چخماق در محله دهوک سفلی مسجد جمعه وخانقاه وکاروانسرا وحمام ومصنعه وقنادخانه وبازار وچاه آب سرد سازد اد وآن محله را بدین سبب بسیارقیمت بفزود ومسجد جمعه رامسجد نو خواندندوصفه وگنبد رفیع بنا گردانید و….»
بنا به نوشته احمد کاتب بر اثر وقوع سیل در سال ۸۵۹هجری اکثر قنوات روستاهاومحلات یزد همچون محله دهوک علیا وسفلی ،کوچه باغ صوفیان ،اسکندریه ،باغ کمال ،مصلی عتیق ،تازیان ،غازیان ،پشت باغ عزآباد ،محله کوچه خطیر تا چهار منار چنان ویران نمود که آثار عمارت بر جای نماند . در جامع مفیدی هر دو نام «دهوک »و«میر چخماق »دیده می شود ومعلوم می گردد که در عصر صفوی هنوز نام «دهوک»بر جای بوده است .بنا به گفته مستوفی بافقی ارسلان خاتون همسر سلطان علاءالدوله کاکویه دو کنیز بنامهای ابرو دیگری مبارکه داشت ،این دو کنیز به ساری یکدیگر دو قنات متصل یکدیگر رااحداث کردند . درعهد مؤلف آن قنات به ابر و مبارکه مشهور گردید وسر چشمه آن محله خلف خانعلی است ودر محله میر چخماق ودهوک وسایر محلات یزد به مصرف میرسید..
وجه تسمیه
نام این محله در ابتدا محله دهوک بوده است که پس از احداث مجموعه امیرچخماق توسط امیرچخماق شامی از حکام یزد در دوران تیموری ( شاهرخ ) وهمسر او ستی فاطمه ، به محله میر چخماق تغییر نام یافت .
سیر تحول
این محله در نهم هجری بنا گردید. بدین صورت که امیرچقماق شامی که هسته اولیه محله امیرچقماق را بوجود آورد ، در محله دهوک به ساخت مسجد پرداخت ، از آن پس این محله بنام او معروف شد.
در کتاب تاریخ یزد آمده است که مسجد جمعه نو که بعد از مسجد امیرچقماق معروف شد درمحله دهوک خارج از شهر یزد توسط امیر جلال الدین چقماق شامی – سردار مشهوراخیر شاهرخ تیموری و از حکام معروف در قرن نهم هجری و همسر وی بی بی فاطمه خاتون ایجاد گردید.
عناصر شاخص تاریخی محله امیرچقماق
- مسجد امیر چقماق
- کاروانسرای ابوالقاسم
- مجموعه امیر چقماق ( شامل تکیه و بازارچه امیر چقماق )
- آب انبار امیر چقماق
- خانه رشتی ها
- حمام سهل ابن علی
- بقعه ستی فاطمه
- کاروانسرای علی چی
محله آبشور
محله آبشور در شمال شرقی شهر یزد قرار گرفته واز جهات شمال به کوی طالقانی ، از جنوب به محلات یعقوبی و مال امیر ، از غرب به خیابان امام خمینی ، واز شرق به محله یعقوبی ومریم آباد محدود می شود .
محله آبشور (سلغر آباد) بنا به گفته احمد کاتب سلغرشاه بن اتابک قطب الدین بر در یزد نزدیک محل یعقوبی روستایی احداث کرد وقناتی جاری ساخت وآنرا به نام خود منسوب گردانید ودرعهد مؤلف تاریخ جدید یزد آنرا سلغر آباد می نامیدند ومردم آن به کشاورزی مشغول بودند .
نویسنده تاریخ یزد می گوید از آنجایی که منبع این آب از زمین شورزار است بدان «آبشور»گویند ودر تاریخ جدید یزد آمده است که درسال ۶۷۳ه . سیل عظیمی به مدت پنجم شبانه روز در یزد به وقوع پیوست که بر اثر آن صدمات بسیاری به محلات مریاباد ، سر سنگ ،یعقوبی وسلغرآباد وارد آورد از مطالب مورخان محلی یزد چنین بر می آید که محله آبشور در عهد سلغرشاه بن اتابک قطب الدین در قرن هفتم بنا گردیده است.
وجه تسمیه
سلغره شاه بن اتابک قطب الدین نزدیک محله یعقوبی دهی احداث کرد وقناتی جاری ساخت وآنرابه نام خود سلغرشاه منسوب گردانید . و به مناسبت آنکه منبع آب قنات آن محله از زمین شوره زار بدست می آید بدان آبشور گویند.
سیر تحول
از نوشته های احمد کاتب چنین برمی آید سلغر شاه بن اتابک قطب نزدیک محله یعقوبی دهی احداث کرد و قناتی جاری ساخت و آنرا به نام خود منسوب گرانید از مطالب مورخان محلی چنین بر می آید که محله آبشور در عهد سلغرشاه ابن اتابک قطب الدین در قرن هفتم احداث گردیده است .
عناصر شاخص تاریخی محله آبشور
- حسینیه آبشور
- بقعه سید نصر
محله ابوالمعالی
این محله از محلات قدیم شهر یزد میباشد که از شمال به محله شیخداد ، از جنوب به محله شاه طهماسب ، از شرق به محله باغ گندم واز غرب به محله باغ صندل محدود می شود .ودر ضلع شمالی خیابان انقلاب قرار گرفته است .
محله ابوالمعالی که درتداول عامه اغلب به آن «بوالمیری »گویند از محلات ایجاد شده درقرن هشتم هجری است .این محله منسوب به خواجه کمال الدین ابوالمعالی بن برهان الدین لطف الله ویا خواجه حاجی ابوالمعالی است که اطلاعاتی از هر یک آنها در تواریخ یزد مضبوط است. خواجه کمال الدین ابوالمعالی از خواجگان محتشم یزد وبانی قنات فراشاه تفت ومدرسه کمالیه در داخل شهر یزد به سال 720ه .ق بود وپدرسمت وزارت سلطان محمدمظفر را به عهده داشت وموقوفات بسیاری از خوددریزد بر جای نهاد .مؤلف جامع مفیدی درذکر او می گوید :« خواجه برهان الدین به دلیل نیت پاک و اعتقادی که داشت در محله شهاب الدین قاسم به احداث مدرسه عالی در کمال تکلف پرداخت و ازاره ای به کاشی الوان وسقف به طلا و لاجورد تزئین نمود و دو منار در نهایت ارتفاع بنا فرمود … پایابی در صحن مدرسه حفر نموده و میاه زارچ جاری نمود …»
اما خواجه حاجی ابوالمعالی بانی مدرسه ای به خارج شهر یزد بود وحمام ومعتبره وجماعتخانه ودر سال ۷۸۷ ایجادکرده بوده بر اساس این گزارش ساخته شده مدفن اووبعضی از فرزندانش می باشد . در تاریخ یزد محل مدرسه خواجه حاجی ابوالمعالی به خارج یزد معین شده و محل کنونی محله بوالمیری در مقام تطبیق باسوابق تاریخی، خارج ازحصار شهر بوده است .
وجه تسمیه
خواجه حاجی ابوالمعالی در سال ۷۸۷ در خارج (ظاهر )شهر یزد مدرسه ، حمام ، مقبره وجماعت خانه ای ایجادکرده و به مناسبت این اقدامات خیریه او محله مذکور به «ابوالمعالی » انتساب یافت.
سیر تحول
از روایات مورخان محلی یزد چنین برداشت می شود محله ابو المعالی که درتداول عامه به « بوالمیری » مشهورمی باشد درعهد مظفری ( در قرن هشتم هجری ) بنا گردیده است . مؤلف جامع مفیدی در این باب می گوید : « خواجه ابوالمعالی در زمان خود ، در محله ابوالمعالی که به اسم خواجه نیکونهاد موسوم گردید درشهور سنه سبع وثمانین و ثمانین و سبعانه( ۷۸۷ه ق ) به قرب مدرسه نظامیه طرح مدرسه عالی اساس انداخته … ودر اطراف مدرسه ، خانه های رفیع وبساتین ( باغ ها ) و حمام ومصنعه ( آب انبار ) ساخت ومیاه (آب ) تفت ونصیری جاری نمود که اکنون به غیر از حمام از عمارات دیگر نشانی نمانده .
عناصر شاخص تاریخی محله ابوالمعالی
- مدرسه بدر
- آب انبار بوالمیری
- مسجد بزرگ ابوالمعالی
- بازارچه ابوالمعالی
- گذر و بازار ابوالمعالی
محله وقت و ساعت
محله وقت الساعت در مجاورت مسجد جامع کبیر واقع شده و از جهات شمال به محلات فهادان و بازار نو ، از جنوب به خیابان مسجد جامع ، از شرق به خیابان امام خمینی ، واز غرب به محلات شاه ابوالقاسم و دروازه شاهی محدود میشود .
محله وقت الساعت از محلات احداث شده در نیمه اول قرن هشتم هجری است .اما بناها و عمارات اصلی قدیم که در اطراف آن بوده است از میان رفته است در کنار این میدان تاسیسات مدرسه سید رکن الدین و مخصوصاٌ دستگاه نجومی ورصدی آن موسوم به اوقات و ساعات ( تاسیس ۷۲۵ ) قرار داشت که محاذی مدرسه ودر عصر خود یکی از دستگاههای مهم علمی بود . در تاریخ جدید یزد آمده است : در مقابل درگاه مدر سه دومنار بردو گوشه ایوان او نهاده و بریک منار مرغی از مس ساخته واز هر طرف که آفتاب بر می آید مرغ روبه آفتاب دارد و می گردد وبرمنار دیگر علمی هنگام پنج وقت که طبل زده میشود و بر سر آن مناره در میان رصد چرخی منقش ساخته وبه سیصد و شصت قسمت کرده و هر قسمتی درجایو هر روز که آفتاب بر می آید وهر درجه که نموده به حروف ابجد ، وبر چهار گوشه چرخ ، چهار دایره نهادوبر هر دایره سی خانه ونام ماههای ترک ورومی وعربی وجلالی نوشته ….
وجه تسمیه
این محله که از میادین احداث شده در اوایل قرن هشتم هجری توسط سیدرکن الدین قاضی است ،مأخوذ از تأسیسات نجومی ورصدی آن موسوم به اوقات وساعات می باشد .
سیر تحول
محله وقت و ساعت در نیمه اول قرن هشتم هجری احداث گردید . از نوشته های مورخان چنین بر می آید که هسته اولیه محله وقت الساعت در نیمه نخست قرن هشتم هجری با ایجاد میدانی به همین نام شکل گرفته است .
عناصر شاخص تاریخی محله وقت و ساعت
- خانه وزیر
- مسجد وزیر
- خانه حضیره ای یزدی
- خانه سید علی محمد وزیری
- خانه دکتر وزیری
- آب انبار وزیر
- خانه شکوهی
- کارگاه شعر بافی خجسته
- مسجد شیخیها
- آب انبار وقت الساعت
- بقعه سید رکن الدین
- حسینیه و میدان وقت الساعت
- خانه پاکدل
- اداره مالیه
سبد خرید