صنایع دستی یـزد

صنایع دستی یزد
 
​​​​​​​صنایع دستی شهر یزد جلوه ای از هنر، فرهنگ و تمدن این سرزمین است. که روح هر بیننده ای را در نقوش و ظرافت خود غرق می سازد. بسیاری از جهانیان صنایع دستی یزد را در موزه ها، نمایشگاه ها و فروشگاه های محل سکونت خود مشاهده می کنند، ولی اعجاب این آثار به حدی است که آن ها را به پایگاه های تولید خود یعنی شهر یزد جذب می کند و این گونه است که گردشگران بی شماری تمایل دارند تا بازارهای قدیمی را به عنوان کانون تولید صنایع دستی نظاره کنند. شهر یزد با پیشینه دیرین فرهنگی، دارای هنرهای دستی اصیل چندین هزار ساله است. در گذشته ای نه چندان دور ، به علت غلبه سنت ها و رسوم پیشینیان بر زندگی مردم ، کمتر خانه ای وجود داشت که در آن یکی از انواع حرفه های نساجی دستی یافت نشود.  استمرار تولید در خانه موجب شده بود که تجربیات و اطلاعات حاصله به سادگی از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته و اشتغال به صنایع دستی به صورت یکی از ارکان اقتصاد خانواده های یزدی  درآید . هر چند که امروزه در نتیجه تغییر شیوه ی زندگی و رویکرد اغلب جوانان به مشاغل و حرفه هایی به غیر از کار پدری ، کمتر صدای “دفتین” دستگاه های بافندگی در خانه ها به گوش می رسد . ولی با این همه ، هنوز هم ذوق و هنر صنعتگران این دیار  را در تولیداتی به شکل های : سجاده ، روتختی ، پتو ، احرامی ، شال ، رومیزی ، دستمال ابریشمی ، انواع پارچه های ترمه و مخمل و همچنین “دارایی” که شیوه ی رنگرزی آن در ایران منحصر به یزد است ، می توان یافت. صنایع دستی شهر یزد عبارت است از:
 
ترمه بافی
ترمه پارچه ای است در نهایت زیبایی که تار آن از ابریشم تابیده وپودش از ابریشم ، نخ ، پشم و کرک الوان است . در قدیم ترمه را با انگشتان دست می بافتند و از این جهت به “انگشت باف” هم شهرت داشت . نقشهای عمده ترمه شامل ، بته ، جقه ، شاخ گوزنی و گل شاه عباسی (گل محمدی ) است .این صنعت در ایران سابقه ای 400 ساله دارد و مرکز بافت ترمه نیز شهر یزد است . یکی از علل مهم قدمت و ارزشمند بودن ترمه تا عصر حاضر با مفهوم بودن طرح آن است  بدین گونه که شکل های بوته و جقه که بر روی ترمه نقش بسته ، نمایانگر سروی است که در برابر عظمت خداوند سر تعظیم فرود آورده است .

قالی بافی
قالی بافی عمده ترین هنر سنتی یزد می باشد. از تولیدات قالی دستباف استان ۵ درصد مصرف داخل استانی، ۴۵ درصد خارج از استانی و ۵۰ درصد راهی بازارهای خارج از کشور می شود. نقشه های اصیل فرش یزد به نام های هراتی، گل و ماهی، سردار جنگل، کرمانی و نقوش مشابه است. ۷۵ درصد فرش استان از جنس پشم و ۲۵ درصد از جنس کرک بافته می شود.
 
شَعربافی
 این صنعت دارای رشته های مختلف است. اساس کار شعربافان دستگاه های چوبی است که به اقتضای نوع تولید در ابعاد مختلف طراحی و ساخته می شود. محصولات شعربافی متنوع و گوناگون و به شرح زیر می باشند ١- ترمه: ترمه پارچه ای است در نهایت زیبایی که تار آن از ابریشم طبیعی تابیده و پودش از ابریشم، نخ، پشم و کرک رنگارنگ است. در قدیم ترمه را با دست می یافتند و هم از این جهت به انگشت باف هم شهرت داشت اما در حال حاضر تولید آن نیمه دستی است. ترمه در انواع شال چارقدی، شال بندی، شال راه راه، شال محرمات، شال اتابکی، شال کشمیری، شال رضایی، شال امیری و شال یزدی بافته می شود. نقش های عمده ترمه، بته جقه، شاخ گوزنی، گل شاه عباسی (گل محمدی) است
 
زری بافی
 زری از بافته های قدیمی است و قدمت آن به دوره ساسانیان می رسد. مراکز عمده تولید آن در گذشته اصفهان، ابیانه، یزد و کاشان بوده است. ماده اولیه آن ابریشم طبیعی و نخ زری است. این بافت سنتی نیز مانند بسیاری از پارچه های سنتی از دو گروه نخ تار و پود تشکیل شده است. در زری بافی سنتی هم نخ تار و هم نخ پود از جنس ابریشم بوده و وقتی پارچه بافته می شود از شفافیت و لطافت خاصی برخوردار می شود. زری بافی از هنرهای ملی ایرانیان است که از زمان هخامنشیان و سپس در زمان ساسانیان بافتن پرده ها و پارچه های زری رواج داشته است و برای تزئین کاخ های سلاطین به کار می رفته است در حالی که بنا به اسناد و مدارک به دست آمده حدود ۲۰۰۰ سال قبل محصولات ابریشمی ایرانی در آسیا و اروپا شهرت خاصی داشته است و بهترین پارچه های زری و مخمل به دست هنرمندان و صنعتگران با ذوق یزدی بافته می شده است
 
مخمـل
تولید این پارچه که به طور دستباف در یزد انجام می شود، بافته نفیسی را به دست می دهد که هر بیننده ای را به تحسین وامی دارد. در بافت مخمل از ابریشم طبیعی استفاده می شود. ۴- شمد: شمد نوعی پارچه نازک است که در بافت آن نخ پنبه یا ابریشم مصنوعی بکار رفته و در فصل تابستان به عنوان روانداز از آن استفاده می کنند. شمد اغلب دارای نقش های ساده به صورت چهارخانه است. ۵- چادرشب: چادرشب نوعی دیگر از دست بافته هایی است که در شهر یزد و حومه آن می بافند. معمولا دو نوع چادرشب تولید می شود. نوع اول که نازک و منقوش است و به نام چادرشب رختخواب پیچ معروف است و نوع دوم که ضخامت بیشتری داشته و چادرشب صحرایی نام دارد و برای حمل علوفه و محصولات کشاورزی استفاده می شود و دارای نقش های راه راه است. تولید این بافته ها در ابعاد ۹۰×۹۰ است که به عنوان سفره نیز از آن استفاده می شود.
 
دستمال یزدی
 دستمال یزدی در ابعاد مختلف و طرح های متنوع برای مصارف گوناگون تولید می شود. انواع این دستمال ها به نام های عشایری، ابریشمی و مرسریزه معروف است. ماده اولیه این بافته ها در حال حاضر ابریشم مصنوعی است. ۷- دارایی بافی (ایکات): دارایی از بافته های زیبا و ویژه یزد است. برای تهیه دارایی نخهای تار را قبل از بافت به روش های خاصی رنگ می کنند که به تدریج رنگها در هنگام بافت مشخص می شود. ماده اولیه آن در گذشته ابریشم طبیعی بوده ولی در حال حاضر ابریشم مصنوعی است.
 
روتختی
از دیگر فراورده های کارگاه های دستبافی، تولید انواع روتختی در ابعاد ۳۰۰x۲۴۰ سانتی متری است. ماده اولیه آن از ابریشم مصنوعی و پشم است.
 
جیم بافی
 جیم بافتهای ساده و یکرنگ مانند ارمک و کرباس است و به وسیله زنان در خانه تولید می شود. ماده اولیه آن نخ پنبه ای است و برای تهیه لباس (عمدتا شلوار) از آن استفاده می شود.
 
بقچه و لنگ
این بافته ها بیشتر به صورت پارچه های الوان و با رنگهای شاد در ابعاد ۱۱۰x۱۵۰ سانتی متر تولید می شود که بیشتر به مصرف بقچه و لنگ حمام می رسد. برای بافت لنگ غالبا از نخ پنبه ای استفاده می شود.
 
دندانـی
دندانی با گل خورد که به جامه زرتشتیان یزد شهرت دارد، دارای شیوه بافتی به ظاهرساده اما پرزحمت است.
 
شال بافی
تهیه پارچه ای به نام شال نیز در شهر یزد در گذشته معمول بوده که به صورت کارگاهی تولید می شده است. قسمت عمده مواد اولیه آن نخ پنبه ای است. در بسیاری از مناطق روستایی که بافندگی در آنها رواج دارد، تهیه نوعی سفره مربع شکل در ابعاد ۹۰×۹۰ سانتی متر نیز رایج است. برای تهیه این نوع سفره از نخ پنبه ای کارخانه ای نمره ۱۰ توسط زنان به صورت خانگی و یا دستگاه چاله ای با شانه ۲۰) بافته و توسط خود بافنده رنگرزی می شود.
 
رو فرشی
نوعی پارچه نخ پنبه ای با عرض ۹۶ سانتی متر و به رنگهای سیاه و سفید یا آبی و سفید به صورت راه راه بافته می شود و به تناسب سطح فرش به عنوان روفرشی از آن استفاده می کنند. مصرف این پارچه امروزه کاهش یافته است. از دیگر فراورده های شعربافی یزد می توان به پلاس، ارمک، سجاده و کرباس اشاره کرد
 
دارایی بافی
دارایی پارچه‌‌ای ابریشمی‌‌‌است با نقوش درهم هندسی که در یزد بافته می‌‌‌شود. علت انتخاب این نام بدین جهت است که قواره‌‌هایی از این پارچه را به همراه ترمه‌ هنگام تهیه جهیزیه به عنوان دارایی عروس به او هدیه می‌‌‌دادند . بعد از رنگرزی با رنگ‌‌‌های متفاوت الیاف باز شده و روی دستگاه دارایی بافی بسته می‌‌‌شود و با عبور پودها‌ نقوش هندسی با رنگهای درهم پدید می‌‌‌آید . از پارچه‌‌های دارایی برای رویه لحاف‌ ، روتختی ‌، رومیزی ‌، پرده‌‌ای و ... استفاده ‌میشود .

احرامی بافی
بافت پارچه‌ای به نام «احرامی» با تار و پود پنبه‌ای معمولا در اندازه‌های 70*100 سانتیمتر و 90*120 سانتیمتر تهیه می‌شود . در گذشته این پارچه به نام “حَرَمی” مشهور بود و این نام به دلیل اینکه بیشتر مورد استفاده حجاج قرار میگرفت به آن داده شده بود ودر حال حاضر با تغییر کاربری به عنوان رومیزی ، سجاده ، جانماز و ... استفاده میشود.

شمدبافی
 پارچه ای نازک که در بافتش از ابریشم مصنوعی (ویسکوز) یا نخ پنبه ای استفاده می کنند و بعنوان روانداز در فصل تابستان استفاده می شود. در بافت شمد  از طرحهای ساده ای استفاده میکنند که معمولا چهار خانه می باشند .
 
زیور آلات سنتی
از دیرباز زیورآلات یزد به لحاظ دارا بودن تنوع طرح ، ظرافت در اجرا و همچنین صداقت و خوشنامی هنرمندان یزدی در ساخت انواع زیورآلات ، مشهور و زبانزد خاص و عام می باشد. از جمله این زیورآلات میتوان به النگو (عیاره) ، گوشواره ، زنجیر چینابی ، زنجیر هل و گل ، تاج شانه و سایر جواهرات اشاره کرد که همواره مورد توجه گردشگران بوده است . طلا و جواهرات یزدی از دیر باز به داشتن کیفیت و عیار بالا مشهور می باشد .
 
ظروف مسی
در میان صنایع دستی متنوع یزد ، ظروف و کالاهای از جنس «مس» آن هم به دلیل کیفیت، تنوع و طرح‌های متعدد توجه بسیاری از افراد را به خود جلب می کند. گفتنی است مسگری از صنایع پرآوازه و کهن شهر یزد بوده و از این رو یزد از جمله مراکز عمده تولید این هنر دستی بوده است. رواج و رونق مسگری در یزد به حدی بوده است بازاری تحت عنوان بازار مسگری در شهر یزد وجود دارد. قدمت این بازار به قرن نهم ه.ق باز می‌گردد.
 
مشاغل سنتی یزد
-         ترمه بافی
-         دارایی بافی
-         احرامی بافی
-         شعربافی
-         فرش بافی
-         شیرینی پزی
-         مسگری
-         چلنگری
-         مقنی گری
-         گره چینی
-         کاشی سازی
-         زرگری
-         مازاری (حناسابی)